SciELO - Scientific Electronic Library Online

 
vol.19 issue1Mimesis and Archetype: Philo rescues the platonic Poet author indexsubject indexarticles search
Home Pagealphabetic serial listing  

Services on Demand

Journal

Article

Indicators

  • Have no cited articlesCited by SciELO

Related links

  • Have no similar articlesSimilars in SciELO

Share


Circe de clásicos y modernos

On-line version ISSN 1851-1724

Circe clás. mod. vol.19 no.1 Santa Rosa June 2015

 

ARTÍCULOS

La Exagogé de Ezequiel y su influjo en la tragedia bizantina. Parte I

Pablo Adrián Cavallero
traducción, introducción y notas
[Conicet - Universidad de Buenos Aires
Universidad Católica Argentina]
[pablo.a.cavallero@gmail.com]

Diana Frenkel
revisión
[Universidad de Buenos Aires]
[dfrenkel17@yahoo.com.ar]

Resumen: En el marco de un estudio sobre la evolución del género trágico desde el siglo IV a.C. hasta Bizancio, nos detenemos en la Exagogé de Ezequiel para proponer un texto y una versión castellana (parte 1), a la vez que en el comentario destacamos los rasgos que la hacen pertenecer a dicho género y su valor como antecedente de piezas bizantinas (parte 2).

Palabras clave: Bizancio; Tragedia; Helenismo; Ezequiel; Exagogé

The Ezechiel's Exagoge and its influence in the Byzantine tragedy. Text, translation and commentary

Abstract: In the context of a study on the evolution of the tragic genre from the IV century B.C. to Byzantium, we stop in the Exagoge, the work of Ezechiel, in order to propose a text and a Spanish version (part 1); at the same time, in our commentary we emphasise the characteristics which make it to belong to this genre and its values as precedent of Byzantine plays (part 2).

Keywords: Byzantium; Tragedy; Hellenism; Ezechiel; Exagoge

Nuestra reciente lectura del excelente y muy erudito libro de Lanfranchi (2006), del que tomamos conocimiento hace unos meses, nos confirmó la frecuente coincidencia de opiniones entre estudiosos de distintos lugares desconocidos entre sí, aun cuando haya diversidad de enfoques o disensos de detalle.
En nuestro trabajo sobre la evolución de la tragedia para el estudio de este género en Bizancio, que hemos iniciado hace unos años, nos hemos detenido necesariamente en la Exagogé de Ezequiel, obra de la que Lanfranchi hace un pormenorizado análisis, además de su presentación del texto y su versión francesa. Es nuestra intención adelantar aquí parte de nuestro trabajo: la Exagogé es el principal testimonio supérstite de la tragedia helenística pero además constituye un antecedente claro del teatro trágico bizantino. Ensayaremos, pues, una edición del texto con su traducción española (no conocemos que exista alguna) y un comentario, destacando el lugar que esta pieza tendrá en la producción bizantina.
El texto de Ezequiel fue transmitido por Alejandro Polihístor o Polímata (Mileto, c. 100-40 a.C.; llamado Cornelio como liberto de Cornelio Léntulo) en su Acerca de los judíos, tratado paradoxográfico donde reúne cosas asombrosas más otras geográficas y etnográficas como las que selecciona de Ezequiel; su obra se halla ahora perdida pero fue citada por Eusebio de Cesaría (c. 260-340) en Praeparatio evangelica IX 28.1-29.16 (PG 21: 735 C ss.)1. Algunos versos (7-40 y 50-54) son citados también por Clemente Alejandrino (c. 150-216) en Stromata I 23, 155.2-7 y 156.2 (PG 8: 901-4)2. Asimismo, los versos 256-269 son incluidos, sin mención de autor, por Pseudo-Eustacio (s. v) en Commentarius in Hexaemeron (PG 18: 729 D)3. Los diecisiete fragmentos de Polihístor / Eusebio suman doscientos sesenta y nueve trímetros y fueron editados como tales primero por Federico Morel, Paris, 1589, con traducción latina y notas4; luego por Philippson (1830), por Dübner (1846), por Stearns (1908), por Wieneke (1931), por Denis (1970), por Snell (1971), por Halloway (1989) y por Lanfranchi (2006) quien sigue a Snell con modificaciones5; otras ediciones corresponden a la obra total de Eusebio6, como las de Gaisford (1843), Dindorf (1867), Gifford (1903), Bardy (1952-1958), Mras (1954-1956)7, des Places et alii (1974-1991); y otras corresponden a la obra de Clemente Alejandrino (por ejemplo, Stählin 1906, Mondésert 1951).
Dübner incluye las introducciones de Alejandro citadas por Eusebio entre cada fragmento, como Lanfranchi, dado que en la edición de textos de tradición fragmentaria conviene incluir el contexto de transmisión. Snell los coloca al principio y transcribe, además, la fuente bíblica que corresponde a cada paso en un aparato crítico especial, de modo similar a como hizo Wieneke (Philippson lo incluye en apéndice).
De Ezequiel no se sabe prácticamente nada; ni siquiera es segura laépoca en que vivió, salvo que debe ser anterior a Polihístor. Los primeros comentadores modernos mencionan las fechas 40 a.C. (Sixto Senensis) y 87 a.C. (Antonio Passovino) sin dar razones de sus afirmaciones. Pierre Huet8 pretendió identificarlo con uno de los autores de la Septuaginta en consenso con Isaac Voss. Se lo consideró autor judío, pero también se alegaron dudas o se lo vio como converso; algunos lo confundieron con el profeta homónimo. Esteban Le Moyne, en 1619, ubicó la redacción de la Exagogé en tiempos posteriores a Flavio Josefo, tras la caída de Jerusalén, año 70 d.C., o tras la revuelta de Bar Kokhba, año 135 d.C. En general, empero, a partir de Philippson se acepta que Ezequiel corresponde al siglo II a.C., es decir, entre la redacción de la Septuaginta y la vida de Alejandro Polihístor; y también en general la crítica se inclina por ubicarlo en el ámbito de Alejandría9.

En el texto que sigue utilizamos estas siglas10:
B: Parisinus Graecus 465, ms. de Praep. Evang. Ausente entre los vv. 90 y 109, 124 y 151, 218 y 221, 230 y 240.
I: Marcianus Graecus 341, ms. de Praep. Evang. (del que deriva el ms. J, Marcianus 342, año 1470, copiado a su vez por el ms. E, Parisinus Graecus 468, s. xvi)
O: Bononiensis Universitas 3643, ms. de Praep. Evang. (del que es copia el ms. G, Laurentianus VI 9, año 1344; copiado a su vez en el ms. F, Laurentianus Plut. VI 6, s. xv; y en el ms. C, Parisinus Graecus 466, utilizado por Viger)
N: Neapolitanus Graecus II A 16, ms. de Praep. Evang.11
Eusebio: concordia codicum

Al margen indicamos las páginas o columnas correspondientes a las siguientes ediciones:
M = Migne (Eusebio = ed. Viger)
P = Philippson
D = Dübner
S = Snell
L = Lanfranchi
edd. = concordia editorum

ΕΞΑΓΩΓΗ

[Eusebio: Acerca de que Moisés fue expuesto por su madre en el pantano y recogido y criado por la hija del rey cuenta también Ezequiel, el poeta de tragedias, tras retomar de más arriba la historia, a partir de los que concurrieron con Jacob a Egipto junto a José.
Así dice, en efecto, al introducir a Moisés que dice:]
[Fr. 1: 1-31]12

[Πρόλογος]

    [P 22, M 736, D 1, S 288, L 101]

5

ΜΩΣΗΣ· Ἀφ' οὗ δ'13 Ἰακὼβ γῆν λιπὼν αναναίαν1
4κατῆλθ' ἔχων Αἴγυπτον15 ἑπτάκις δέκα
ψυχὰς σὺν αὑτῷ16 καὶ ἐπεγέννησεν17 πολύν
λαὸν κακῶς πράσσοντα καὶ τεθλιμμένον,
ἐσάχρι18 τούτων τῶν χρόνων19 κακούμενον20

 

 

[S 289]

 

 

10

κακῶν ὑπ' ἀνδρῶν καὶ δυναστείας21 χερός.
Ἰδὼν γὰρ ἡμῶν γένναν ἅλις ηὐξημένην
δόλον καθ' ἡμῶν πολὺν ἐμηχανήσατο
βασιλεὺς Φαραώ, τοὺς μὲν ἐν πλινθεύμασιν
οἰκοδομίαις τε βαρέσιν22αἰκίζωνβροτούς
 

PARTIDA

[Prólogo]1

Moisés2:

Desde que Jacob3, tras dejar la tierra cananea,
bajó a Egipto teniendo siete veces diez4
almas consigo, también5 engendró como descendencia un gran
pueblo, que se hallaba mal y oprimido6
hasta estos tiempos7, recibiendo males
5
de hombres malos y de una mano de despotismo8.
Al ver, pues, nuestra descendencia9 bastante acrecentada,
contra nosotros maquinó un gran dolo
el rey Faraón10, maltratando a unos en construcciones en ladrillo
y pesadas edificaciones11, perecederos ellos,
10

 

15 πόλεις τ' ἐπύργου23 σφῶν ἕκατι24 δυσμόρων.
Ἔπειτα κηρύσσει μὲν25 Ἑβραίων γένει26
τἀρσενικὰ ῥίπτειν ποταμὸν ἐς βαθύρροον27.
Ἐνταῦθα μήτηρ ἡ τεκοῦσ' ἔκρυπτέ με
τρεῖς μῆνας, ὡς28 ἔφασκεν. Οὐ λαθοῦσα δέ
 

20

ὑπεξέθηκε, κόσμον ἀμφιθεῖσά μοι,
παρ' ἄκρα29 ποταμοῦ λάσιον30 εἰς ἕλος δασύ31·
Μαριὰμ δ' ἀδελφή μου32 κατώπτευεν πέλας.
Κἄπειτα θυγάτηρ βασιλέως ἅβραις ὁμοῦ
κατῆλθε λουτροῖς33 χρῶτα φαιδρῦναι νέον34·

 

[L 102]

[M 737]

25

ἰδοῦσα δ'35 εὐθὺς36 καὶ λαβοῦσ'37 ἀνείλετο,
ἔγνω δ' Ἑβραῖον ὄντα· καὶ λέγει τάδε
Μαριὰμ ἀδελφὴ προσδραμοῦσα βασιλίδι·
'θέλεις τροφόν σοι παιδὶ τῷδ'38 εὕρω ταχύ
ἐκ τῶν Ἑβραίων;' Ἡ δ' ἐπέσπευσεν39 κόρην.

[S 290]

  Μολοῦσα δ' εἶπε μητρὶ καὶ παρῆν ταχύ
αὐτή τε40 μήτηρ καὶ ἔλαβέν41 μ'42 ἐς ἀγκάλας.
Εἶπεν δὲ θυγάτηρ βασιλέως· 'τοῦτον, γύναι,
τρόφευε, κἀγὼ μισθὸν ἀποδώσω σέθεν'.
 

 

y ponía torres a las ciudades, gracias a ellos, desdichados.
Luego proclama a la raza de los hebreos
que va a arrojar a los varones al río de profunda corriente12.
En eso, la madre que me parió me ocultó
tres meses, según decía. Mas al no pasar inadvertida,

 

 

15

Mi hermana Marián observaba de cerca.
Y luego la hija del rey, con jóvenes sirvientas, allá
bajó para lavar con baños la joven piel;

 

20

tras verme enseguida y tomarme me alzó
y se dio cuenta de que era hebreo16. Y dice esto
mi hermana Marián, corriendo hacia la princesa:
"¿Quieres que te encuentre rápido17 una nodriza para este niño
entre los hebreos?". Ella apuró a la muchacha.

 

 

25

Y tras correr habló a la madre y se presentó rápido ella misma y también
me tomó en sus brazos. Y dijo la hija del rey: "A éste, mujer, críalo y yo te18 daré una recompensa".
30 Ὄνομα δὲ Μωσῆν ὠνόμαζε43, τοῦ χάριν
ὑγρᾶς ἀνεῖλε44 ποταμίας ἀπ' ᾐόνος.
**

[Eusebio: Tras otras cosas añade a éstas también, acerca de esto, Ezequiel en la tragedia, introduciendo a Moisés que dice:]
[Fr. 2: 32-58]

  Ἐπεὶ δὲ καιρὸς νηπίων παρῆλθέ μοι45,
[D 2]
35 ἦγέν46 με47 μήτηρ βασιλίδος πρὸς δώματα,
ἅπαντα μυθεύσασα καὶ λέξασά μοι
γένος πατρῷον καὶ θεοῦ δωρήματα.
[P 24]
  Ἕως μὲν οὖν τὸν παιδὸς εἴχομεν χρόνον,
τροφαῖσι βασιλικαῖσι καὶ παιδεύμασιν
ἅπανθ' ὑπισχνεῖθ'48, ὡς ἀπὸ σπλάγχνων ἑῶν49·
ἐπεὶ δὲ πλήρης κόλπος
50 ἡμερῶν παρῆν,
 
40 ἐξῆλθον οἴκων βασιλικῶν (πρὸς ἔργα γὰρ
θυμός μ' ἄνωγε καὶ τέχνασμα βασιλέως).
Ὁρῶ δὲ πρῶτον ἄνδρας ἐν χειρῶν νομαῖς51,
τὸν μὲν <τὸ> γένος Ἑβραῖον52, ὃν53 δ' Αἰγύπτιον.
Ἰδὼν δ' ἐρήμους καὶ παρόντα μηδένα
45 ἐρρυσάμην54 ἀδελφόν, ὃν55 δ' ἔκτειν' ἐγώ,
ἔκρυψα δ' ἄμμῳ τοῦτον, ὥστεμὴεἰσιδεῖν
[S 291]
 ἕτερόν τιν' ἡμᾶς κἀπογυμνῶσαι φόνον.
Τῇ 'παύριον δὲ πάλιν ἰδὼν ἄνδρας δύο,
μάλιστα δ' αὐτοὺς56 συγγενεῖς, κακουμένους57
 

Me nombró con el nombre 'Moisés', en razón de que 30
me sacó de la húmeda orilla fluvial19.
[...]20
Cuando me pasó la edad de los infantes,
me condujo mi madre a las moradas de la princesa
tras relatarme todo21 y hablarme
30
de la raza paterna y de los dones de Dios22.
En efecto, mientras teníamos la edad de un niño,
con crianzas y aprendizajes regios23,
ella me prometía todo como si yo fuera de sus entrañas;
mas cuando el seno24 de los días se presentó pleno25,
35
salí de las casas regias (pues a las tareas
y al obraje del rey me impulsaba el ánimo).
Veo primero a hombres venidos a las manos,
uno hebreo de raza, el otro, egipcio;
al verlos solos y a nadie presente
40
defendí al hermano y al otro lo maté yo;
y a éste lo oculté con arena, de modo que no nos
viera ningún otro y desnudara el asesinato26.
Al día siguiente, al ver de nuevo a dos hombres
maltratarse27, y más aún de la misma nación28,
45
   
50 λέγω· 'τί τύπτεις ἀσθενέστερον σέθεν;'
Ὁ δ
'58 εἶπεν· 'ἡμῖν τίς σ' ἀπέστειλε 59 κριτήν
ἢ 'πιστάτην ἐνταῦθα; Μὴ κτενεῖς σύ με60,
ὥσπερ τὸν ἐχθὲς ἄνδρα;' Καὶ δείσας ἐγώ
ἔλεξα· 'Πῶς ἐγένετο συμφανὲς τόδε;'
 
55 Καὶ61 πάντα βασιλεῖ ταῦτ' ἀπήγγειλεν62 ταχύ· [L 103]
ζητεῖ63 δὲ Φαραὼ τὴν ἐμὴν ψυχὴν λαβεῖν·
ἐγὼ δ' ἀκούσας ἐκποδὼν μεθίσταμαι
καὶ νῦν πλανῶμαι γῆν ἐπ' ἀλλοτέρμονα.
**
[L 103]

 

[Eusebio: Luego, acerca de las hijas de Ragüel, agrega así:]64
[Fr. 3: 59]

ὁρῶ δὲ ταύτας ἑπτὰ παρθένους τινάς.
**

[Eusebio: Al interrogar él quiénes eran las doncellas, Sepfora afirma:]
[Fr. 4: 60-65]

[Ἐπεισόδιον πρῶτον]

digo "¿Por qué golpeas al que es más débil que tú?".
El uno dijo: "¿Quién te envió como juez para nosotros
o como experto en esto29? ¿Acaso me matarás tú
como al hombre de ayer?". Y yo, empezando a temer,
dije "¿Cómo se te hizo manifiesto eso?".

50
Y anunció30 rápido todo esto al rey.
Faraón busca tomar mi alma;
yo, al escucharlo, me exilio lejos
y ahora yerro hacia tierra ajenofronteriza31.
[...]
Veo a éstas..., como unas siete doncellas...32
[...]
55

[Primer episodio]33

60 ΣΕΠΦΩΡΑ· Λιβύη μὲν ἡ γῆ πᾶσα κλῄζεται65, ξένε,
οἰκοῦσι66 δ' αὐτὴν φῦλα παντοίων γενῶν,
Αἰθίοπες ἄνδρες μέλανες. Ἄρχων δ' ἐστὶ67 γῆς
εἷς καὶ τύραννος καὶ στρατηλάτης μόνος.
Ἄρχειδὲπόλεωςτῆσδεκαὶκρίνειβροτοὺς
65 ἱερεύς, ὅς ἐστ' ἐμοῦ τε καὶ τούτων πατήρ.
**

 

[Eusebio: Luego, tras discurrir acerca del abrevar de las crías, agrega acerca de la boda de Sepfora, introduciendo mediante réplicas a Khus y a Sepfora que dicen:]
[Fr. 5: 66-67]

  [P 26]
ΧΟΥΣ68· Ὅμως κατειπεῖν χρή σε, Σεπφώρα, τάδε.  

Sepfora34:

La tierra toda se llama Libia35, extranjero36,
la habitan tribus de todo tipo de naciones,
etíopes, varones negros37. Jefe de la tierra es
uno solo, tirano y también él general del ejército.
Mas es jefe de esta ciudad38 y juzga a los perecederos
60
un sacerdote, el cual es padre mío y también de éstas39.
[...]
65

Khus40:

Empero, es preciso que tú, Sepfora, declares esto.

ΣΕΠΦ.· Ξένῳ πατήρ με τῷδ' ἔδωκεν εὐνέτιν.
**

[D 3]

[Eusebio: Dice acerca de esto también Ezequiel en Partida tras haber incorporado el sueño visto por Moisés, discernido por el suegro. Habla Moisés mismo así, en un intercambio con el suegro:]
[Fr. 6: 68-82]

[Ἐπεισόδιον δεύτερον]

  ΜΩΣΗΣ· Ἔ<δο>ξ' ὄρους κατ' ἄκρα Σιν<αί>ου θρόνον69
μέγαν τιν' εἶναι μέχρι 'ς70 οὐρανοῦ πτύχας71,
[S 292] [M 740]
70 ἐν τῷ72 καθῆσθαι φῶτα γενναῖόν τινα
διάδημ' ἔχοντα καὶ μέγα σκῆπτρον χερί
εὐωνύμῳ μάλιστα. Δεξιᾷ δέ μοι
ἔνευσε, κἀγὼ πρόσθεν ἐστάθην θρόνου.
Σκῆπτρον δέ μοι παρέδωκε κεἰς
73 θρόνον μέγαν74
 
75 εἶπεν75 καθῆσθαι· βασιλικὸν δ' ἔδωκέ μοι76 [L 104]
διάδημα καὶ αὐτὸς77 ἐκ θρόνων78 χωρίζεται.
[L 104

 

Sepfora41:
Mi padre me dio a este extranjero como esposa42.
[...]

[Segundo episodio]

Moisés:

Me pareció que había en el extremo del monte Sinaí43 un
trono grande hasta los pliegues del cielo,
que en él estaba sentado un hombre44 noble
70
con una diadema y un gran cetro en la mano
izquierda, precisamente45; con la derecha me
hizo una seña y yo me ubiqué delante del trono46.
Me entregó el cetro y en el gran trono
me dijo que me sentara; me dio la regia
75
diadema y él47 se aparta de los tronos48.  

 

  Ἐγὼ δ' ἐσεῖδον79 γῆν ἅπασαν ἔγκυκλον80
καὶ ἔνερθε81 γαίας καὶ ἐξύπερθεν82 οὐρανοῦ,
καί μοί τι πλῆθος ἀστέρων πρὸς γούνατα
83
80 ἔπιπτ', ἐγὼ δὲ84 πάντας ἠριθμησάμην85,
κἀμοῦ86 παρῆγεν ὡς παρεμβολὴ βροτῶν.
Εἶτ' ἐμφοβηθεὶς ἐξανίσταμ' ἐξ
87 ὕπνου.
**

 

[Eusebio: Su suegro interpreta el sueño así:]
[Fr. 7: 83-89]

  <ΡΑΓΟΥΗΛ88·> Ὦ ξένε89, καλόν90 σοι τοῦτ' ἐσήμηνε<ν>91 θεός·
ζῴην92 δ', ὅταν93 σοι ταῦτα συμβαί<ν>ῃ94 ποτέ.
85 Ἆρά γε μέγαν τιν' ἐξαναστήσεις θρόνου95
καὶ αὐτὸς96 βραβεύσεις καὶ καθηγήσῃ βροτῶν.
Τὸ δ'
97 εἰσθεᾶσθαι98 γῆν ὅλην τ'99 οἰκουμένην
καὶ τὰ ὑπένερθε
100 καὶ ὑπὲρ101 οὐρανὸν θεοῦ·
Yo miré hacia la tierra toda circular
y por debajo de la tierra y por encima del cielo49;
y una multitud de astros caía junto a
mis rodillas y yo los conté todos50
80
y se pusieron a mis flancos como tropas de perecederos.
Entonces me levanto del sueño atemorizado.
[...]
 

Ragüel51:

Oh extranjero52, Dios te señaló53 esto como algo bueno para ti;
ojalá viva yo cuando esto te suceda, alguna vez.
Ciertamente harás levantar del trono a alguien grande54
85
y tú mismo gobernarás y conducirás a perecederos55.
En cuanto a contemplar56 la tierra entera y habitada
y las cosas por debajo y por encima del cielo de Dios:
 

 

ὄψει τά τ' ὄντα τά τε πρὸ τοῦ102 τά θ' ὕστερον.
**

[Eusebio: Acerca de la zarza ardiente y de su envío ante Faraón, de nuevo introduce, mediante réplicas, a Moisés que dialoga con Dios. Afirma Moisés:]
[Fr. 8: 90-95]

[Ἐπεισóδιον τρίτον]

90 ΜΩΣ. Ἔα· τί μοι σημεῖον ἐκ βάτου τόδε,
τεράστιόν τε καὶ βροτοῖς ἀπιστία103;
Ἄφνω βάτος μὲν καίεται πολλῷ πυρί,
[P 28, Μ 741]
95 αὐτοῦ δὲ χλωρὸν πᾶν μένει τὸ βλαστάνον.
Τί δή; Προελθὼν ὄψομαι τεράστιον104
95
μέγιστον· οὐ γὰρ πίστιν ἀνθρώποις φέρει.
[S 293]

[Eusebio: Luego Dios le habla:]105
[Fr. 9: 96-112]

  ΘΕΟΣ· Ἐπίσχες, ὦ φέριστε, μὴ προσεγγίσῃς,
Μωσῆ, πρὶν ἢ τῶν σῶν ποδῶν λῦσαι δέσιν·
ἁγία γὰρ ἡ γῆ ὅπου σὺ
106 ἐφέστηκας πέλει,
ὁ δ' ἐκ βάτου σοι θεῖος ἐκλάμπει λόγος.
 
100 Θάρσησον, ὦ παῖ, καὶ λόγων ἄκου' ἐμῶν·
ἰδεῖν γὰρ ὄψιν τὴν ἐμὴν ἀμήχανον
θνητὸν γεγῶτα, τῶν λόγων δ' ἔξεστί σοι
ἐμῶν ἀκούειν, τῶν ἕκατ'
107 ἐλήλυθα.
Ἐγὼ θεὸς σῶν, ὧν λέγεις, γεννητόρων,
 
  105 Ἀβραάμ τε καὶ108 Ἰσαὰκ καὶ109 Ἰακώβου τρίτου.
Μνησθεὶς δ' ἐκείνων καὶ ἔτ'
110 ἐμῶν δωρημάτων
πάρειμι σῶσαι λαὸν Ἑβραίων ἐμόν,
[D 4]
[L 105]

verás el presente, lo anterior a ti y lo después de ti57.
[...]

[Tercer episodio]

Moisés:

¡Ea! ¿Qué señal es para mí ésta desde la zarza,
prodigio e incredulidad para perecederos?
De repente58 una zarza arde con gran fuego
mas todo lo que brota de ella permanece verde...
¿Qué, pues? Tras avanzar veré un prodigio
90
grandísimo, pues no les aporta credulidad a los hombres.
95

Dios:

Detente, oh bravísimo, no te acerques,
Moisés, antes de soltar la atadura de tus pies;
pues santa es la tierra donde tú estás parado
y de la zarza brilla para ti una palabra divina59.
Ten coraje, oh hijo, y escucha mis60 palabras.

100
Pues es inviable que quien es mortal vea
mi faz, mas te es posible escuchar
mis palabras, por las cuales he venido61.
Yo soy el Dios de los que dices tus padres,
 
Abraham, Isaac y Jacob el tercero.
Acordándome de éstos y todavía de mis dones62
me presento para salvar al pueblo de hebreos mío,
105

  ἰδὼν κάκωσιν καὶ πόνον δούλων ἐμῶν.
Ἀλλ' ἕρπε καὶ σήμαινε τοῖς ἐμοῖς λόγοις
110 πρῶτον111 μὲν αὐτοῖς πᾶσιν Ἑβραίοις ὁμοῦ,
ἔπειτα βασιλεῖ τὰ ὑπ'
112 ἐμοῦ τεταγμένα,
ὅπως σὺ λαὸν τὸν ἐμὸν ἐξάγοις
113 χθονός.

[Eusebio: Luego, tras recular, Moisés mismo dice algunas réplicas:]114
[Fr. 10: 113-115]

  ΜΩΣ. Οὐκ εὔλογος πέφυκα, γλῶσσα δ' ἐστί115 μοι116
δύσφραστος, ἰσχνόφωνος, ὥστε μὴ λόγους
[S 294]
115 ἐμοὺς γενέσθαι βασιλέως ἐναντίους117.  

[Eusebio: Luego, ante esto le responde Dios:]118
[Fr. 11: 116-119]

ΘΕΟΣ· Ἀάρωνα πέμψω119 σὸν κασίγνητον ταχύ,
ᾧ πάντα λέξεις τἀξ ἐμοῦ λελεγμένα,
καὐτὸς
120 λαλήσει βασιλέως121 ἐναντίον,
σὺ μὲν πρὸς ἡμᾶς
122, ὁ δὲ λαβὼν σέθεν πάρα.
**

[Eusebio: Acerca del cayado y los otros prodigios ha dicho así, mediante réplicas:]123
[Fr. 12: 120-131]

120 <Θ.>124 Tί δ' ἐν χεροῖν σοῖν125 τοῦτ' ἔχεις; Λέξον τάχος126.
<Μ.> Ῥάβδον τετραπόδων καὶ βροτῶν κολάστριαν127. [P 30]
<Θ.> Ῥῖψον πρὸς οὖδας καὶ ἀποχώρησον128 ταχύ.

al ver el maltrato y la fatiga de esclavos de los míos63.
Pero muévete y señala con mis palabras
–primero a todos los hebreos en conjunto
110
y luego al rey– lo dispuesto por Mí
para que tú hagas partir de esta tierra a mi pueblo.
 

Moisés:

No soy por naturaleza de buen hablar, tengo una lengua
que explica con dificultad, de voz débil64, de modo que mis
palabras no llegan a darse delante de un rey.
115

Dios:

  Enviaré a Aarón tu hermano rápidamente
a quien dirás todo lo dicho por Mí,
y él hablará delante del rey,
tú de acuerdo con Nosotros65; él, de parte tuya.
[...]

Dios:

¿Qué es esto que tienes en tus manos66? Habla rápido. 120

Moisés:

Un bastón de cuadrúpedos y castigo67 de perecederos.

Dios:

Arrójalo al suelo y apártate rápidamente.

125 Δράκων γὰρ ἔσται129 φοβερός, ὥστε θαυμάσαι.
<Μ.> Ἰδοὺ βέβληται· δέσποθ'
130, ἵλεως γενοῦ·
ὡς φοβερός, ὡς πέλωρος· οἴκτειρον σύ με·
 
130 πέφρικ'131 ἰδών, μέλη δὲ σώματος τρέμει.
<Θ.> Μηδὲν φοβηθῇς132, χεῖρα δ' ἐκτείνας λαβὲ
οὐράν, πάλιν δὲ ῥάβδος ἔσσεθ'
133 ὥσπερ134 ἦν.
Ἔνθες δὲ χεῖρ' εἰς κόλπον ἐξένεγκέ τε.
<Μ.>135 Ἰδοὺ τὸ ταχθέν136, γέγονεν ὡσπερεὶ χιών.
[S 295]
  <Θ.> Ἔνθες πάλιν δ' εἰς κόλπον, ἔσται δ' ὥσπερ ἦν.
**
 

[Eusebio: Sigue con estas cosas (Alejandro Polihístor), tras algunas dichas por él en medio, diciendo: Afirma así también Ezequiel, hablando en la Partida, introduciendo a Dios que habla así acerca de las señales:]
[Fr. 13: 132-174]

135 ΘΕΟΣ· Ἐν τῇδε ῥάβδῳ πάντα ποιήσεις κακά·
πρῶτον μὲν αἷμα ποτάμιον ῥυήσεται
πηγαί τε πᾶσαι
137 καὶ ὑδάτων138 συστήματα·
βατράχων τε πλῆθος139 καὶ σκνίπας ἐμβαλῶ χθονί140.
[L 106]
140 ἔπειτα τέφραν οἷς141 καμιναίαν πάσω142,
ἀναβρυήσει δ'143 ἐν βροτοῖς ἕλκη πικρά.
Κυνόμυια δ' ἥξει καὶ βροτοὺς Αἰγυπτίων
πολλοὺς κακώσει. Μετὰ δὲ ταῦτ' ἔσται πάλιν
λοιμός,θανοῦνταιδ'οἷςἔνεστικαρδία
 

Pues será una serpiente temible, como para asombrar.
Moisés:

Mira, está lanzado... Patrón, ¡hazte favorable!
¡Cuán temible!, ¡cuán prodigioso! Apiádate Tú de mí:
125
estoy erizado al verlo; tiemblan los miembros de mi cuerpo.  

Dios:

Nada temas. Tras extender tu mano, toma
la cola: de nuevo el bastón será como era.
Pon la mano en tu seno y vuelve a sacarla.

Moisés:

He ahí lo ordenado... Se ha hecho como nieve68. 130

Dios:

Ponla de nuevo en tu seno y será como era.
[...]

Dios:

Con este bastón harás malas todas las cosas:
primero, el río69 fluirá como sangre,
también las fuentes todas y conjuntos de aguas70:
y multitud de ranas y gusanos echaré a la tierra.
135
Luego les esparciré ceniza de horno
y surgirán en los perecederos llagas amargas.
Llegará el tábano y a muchos perecederos
de los egipcios les hará mal. Tras esto habrá de nuevo
peste y morirán quienes tengan corazones
 

  σκληρά. Πικρανῶ144 δ'145οὐρανόν·χάλαζανῦν
σὺν πυρὶ πεσεῖται καὶ νεκροὺς θήσει βροτούς.
[M 744]
  Καρποί τ' ὀλοῦνται τετραπόδων τε σώματα·
σκότος δὲ146 θήσω τρεῖς ἐφ' ἡμέρας ὅλας147
[P 32]
145 ἀκρίδας τε πέμψω148 αἳ περὶξ τὰ149 βρώματα
ἅπαντ' ἀναλώσουσι καὶ καρποῦ χλόην.
 
  Ἐπὶ πᾶσι τούτοις τέκν' ἀποκτενῶ βροτῶν
πρωτόγονα. Παύσω δ' ὕβριν ἀνθρώπων κακῶν.
Φαραὼ δὲ βασιλεὺς150 πείσετ' οὐδὲν ὧν λέγω,
[S 296]
150 πλὴν τέκνον αὐτοῦ151 πρωτόγονον ἕξει νεκρόν·
καὶ τότε φοβηθεὶς λαὸν ἐκπέμψει ταχύ·
πρὸς τοῖσδε λέξεις πᾶσιν Ἑβραίοις ὁμοῦ·
'Ὁ μεὶς ὅδ' ὑμῖν πρῶτος ἐνιαυτῶν152 πέλει·
ἐν τῷδ' ἀπάξω153 λαὸν εἰς ἄλλην χθόνα,
 
155 εἰς ἣν ὑπέστην154 πατράσιν Ἑβραίων γένους'.
Λέξεις δὲ λαῷ παντί, μηνὸς οὗ λέγω
διχομηνίᾳ τὸ πάσχα θύσαντας θεῷ
τῆς πρόσθε νυκτὸς155 αἵματι ψαῦσαι θύρας,
ὅπως παρέλθῃ σῆμα δεινὸς ἄγγελος.
 
160 ῾Υμεῖς δὲ νυκτὸς ὀπτὰ δαίσεσθε κρέα.
Σπουδῇ δὲ βασιλεὺς ἐκβαλεῖ πρόπαντ' ὄχλον.
Ὅταν δὲ μέλλητ' ἀποτρέχειν, δώσω χάριν
λαῷ, γυνή τε παρὰ γυναικὸς λήψεται
σκεύη κόσμον τε πάνθ' ὃν156 ἄνθρωπος φέρει,
 
165χρυσόν τε καὶ <τὸν> ἄργυρον ἠδὲ καὶ στολὰς157  

duros. Haré amargo71 el cielo; caerá entonces
granizo junto con fuego y hará cadáveres a los perecederos;
los frutos se perderán y también los cuerpos de cuadrúpedos;
y pondré tiniebla durante tres días enteros;
enviaré langostas que en derredor de los alimentos
145
arruinarán todo y también el brote de fruto.
Encima de esto mataré de los perecederos a los hijos
primogénitos. Haré cesar la soberbia de malos hombres.
Mas Faraón, el rey, no creerá nada de lo que digo,
salvo cuando tenga a su hijo primogénito como cadáver;
150
y entonces, atemorizado, mandará fuera al pueblo rápidamente.
Tras esto dirás a todos los hebreos a la vez:
"Tenéis este mes como primero del año;
en él llevaré al pueblo hacia otra tierra,
hacia la cual hice promesa a los padres de la nación de los hebreos"72.
155
Dirás al pueblo todo que, en la luna llena73 del mes
del que hablo, tras sacrificar la Pascua74 a Dios,
tocarán la puerta75 con la sangre antes de la noche76,
para que el ángel tremendo pase de largo la señal.
Vosotros compartiréis de noche carnes asadas.
160
Con apuro, el rey echará a toda la muchedumbre.
Cuando estéis por iros a la carrera, haré un favor
al pueblo, y una mujer recibirá de mujer77
equipaje y todo adorno78 que porta un ser humano,
oro y la plata y también ropas79,
165

  ἵν' ὧν158 ἔπραξαν μισθὸν ἀποδῶσιν159 βροτοῖς.
Ὅταν δ' ἐς ἴδιον χῶρον εἰσέλθηθ', ὅπως160
ἀφ' ἧσπερ ἠοῦς ἐφύγετ', Αἰγύπτου δ' ἄπο161
[S 297]
  ἑπτὰ διοδοιποροῦντες ἡμέρας162 ὁδόν,
 
170 πάντες τοσαύτας ἡμέρας ἔτος κάτα
ἄζυμ' ἔδεσθε καὶ θεῷ λατρεύσετε,
τὰ πρωτότευκτα163 ζῷα θύοντες θεῷ,
ὅσ' ἂν164 τέκωσι παρθένοι πρώτως τέκνα
τἀρσενικὰ διανοίγοντα μήτρας165 μητέρων166.
**
 

 

[Eusebio: Y de nuevo acerca de esta misma fiesta afirma que ha dicho lo que se cumple, más

detalladamente:] [L 107]
[Fr. 14: 175-192]  

175 Ἀνδρῶν Ἑβραίων τοῦδε τοῦ μηνὸς λαβών167
κατὰ συγγενείας πρόβατα καὶ μόσχους βοῶν
ἄμωμαδεκάτῃ·καὶφυλαχθήτωμέχρι
[P 34]
  τετρὰς ἐπιλάμψει168 δεκάδι, καὶ πρὸς ἑσπέραν
θύσαντες ὀπτὰ169 πάντα σὺν τοῖς ἔνδοθεν
 
180 οὕτως170 φάγεσθε ταῦτα171· περιεζωσμένοι
καὶ κοῖλα172 ποσσὶν173 ὑποδέδεσθε174 καὶ χερὶ175
 

para devolver a los perecederos una recompensa de lo que hicieron.
Y cuando entréis a vuestra propia región como
desde aquella aurora huísteis, desde Egipto
haciendo camino80 durante siete días,
tantos días, cada año, todos 170
170
comeréis ácimos y rendiréis culto a Dios81
sacrificando para Dios los animales primiproducidos82,
cuantos hijos parieren las vírgenes primeramente,
los machos que abran la matriz de las madres...
[...]83
...tras tomar de los varones hebreos este mes,
175
por familias, ovejas y crías de vacas84,
irreprochables85, el décimo día; y sea vigilada [la ofrenda] hasta que
brille el décimocuarto día y, al atardecer,
tras sacrificar todo esto, cocido con lo de dentro,
lo comeréis así: ceñidos a la cintura,
180
os calzaréis botas en los pies y en la mano  

185 βακτηρίαν176 ἔχοντες. Ἐν σπουδῇ τε γὰρ
βασιλεὺς κελεύσει πάντας ἐκβαλεῖν χθονός·
κεκλήσεται δὲ πάσχ'177, ὅταν θύσητε δέ178,
δέσμην179 λαβόντες180 χερσὶν ὑσσώπου κόμης
 
  εἰς αἷμα βάψαι καὶ θιγεῖν181 σταθμῶν δυοῖν,
ὅπως παρέλθῃ θάνατος Ἑβραίων ἄπο.
[S 298]
  Ταύτην δ' ἑορτὴν δεσπότῃ τηρήσετε,
ἕφθ' ἡμέρας ἄζυμα· καὶ οὐ182 βρωθήσεται
[D 6]
190 ζύμη. Κακῶν γὰρ τῶνδ' ἀπαλλαγήσεται183
καὶ τοῦδε μηνὸς ἔξοδον διδοῖ θεός·
ἀρχὴ δὲ μηνῶν καὶ χρόνων οὗτος πέλει.
**
 

[Eusebio: Asimismo, tras otras cosas añade (Alejandro): Afirma también Ezequiel en el drama intitulado Partida, introduciendo a un mensajero que habla así de la situación de los hebreos y de la ruina de los egipcios:]
[Fr. 16: 193-242]

[Ἐπεισόδιον τέταρτον]

ΑΓΓΕΛΟΣ.

195 Ὡς γὰρ σὺν ὄχλῳ τῷδ' ἀφώρμησεν δόμων,
Βασιλεὺς Φαραὼ μυρίων ὅπλων μέτα
ἵππου τε πάσης καὶ ἁρμάτων184 τετραόρων
 
200 καὶ προστάταισι καὶ παραστάταις ὁμοῦ,
ἦν φρικτὸς ἀνδρῶν185 ἐκτεταγμένων ὄχλος.
Πεζοὶ μὲν ἐν μέσοισι καὶ φαλαγγικοὶ
διεκδρομὰς186 ἔχοντες ἅρμασιν τόπους·
ἱππεῖς δ' ἔταξε τοὺς μὲν ἐξ εὐωνύμων,
 
  ἐκ δεξιῶν δὲ πάντας187 Αἰγυπτίου188 στρατοῦ. [M 745]

sosteniendo un báculo; y con apuro, pues
el rey ordenará echar a todos de la tierra:
se llamará 'Pascua'. Y cada vez que sacrifiquéis,
tras tomar en las manos un ato de follaje de hisopo,
185
sumergirlo en sangre y tocar las dos jambas
para que la muerte pase de largo, lejos de los hebreos.
Observaréis esta fiesta para el Patrón,
"los ácimos", durante siete días, y no se comerá
levadura; pues de estos males os apartará
190
Dios86 y os da una salida este mes.
Este es el comienzo de los meses y los años87
[...]
 

 

[Cuarto episodio]

Mensajero88:

Pues cuando con esta multitud se alejó de sus casas
el rey Faraón, con innumerables armados
y toda yegua y carros en cuadrigas
195
y con vanguardias y auxiliares a la vez,
era horrorizante la multitud de hombres dispuestos:
infantes en el medio y también soldados de falanges89
con lugares por donde corren con carros;
y dispuso jinetes, a unos a la izquierda
200
y, a la derecha, a todos los del ejército egipcio.  

 

205 τὸν πάντα δ' αὐτῶν ἀριθμὸν189 ἠρόμην ἐγώ190·
στρατοῦ μυριάδες191 ἑκατὸν εὐάνδρου λεώ{ς}192.
Ἐπεὶ δ' Ἑβραίων οὑμὸς193 ἤντησε194 στρατός,
οἱ μὲν παρ' ἀκτὴν πλησίον βεβλημένοι195
 
  Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης ἤεσαν196 ἠθροϊσμένοι197· [S 299]
  οἱ μὲν τέκνοισι νηπίοις δίδουν βοράν [L 108]
 

ὁμοῦ τε καὶ δάμαρσιν, ἔμπονοι κόπῳ198·
κτήνη τε πολλὰ καὶ δόμων ἀποσκευή·

[P 36]
210 αὐτοὶ δ' ἄνοπλοι πάντες εἰς μάχην χέρας199
ἰδόντες ἡμᾶς ἠλάλαξαν ἔνδακρυν
φωνὴν πρὸς αἰθέρα τ' ἐστάθησαν200 ἀθρόοι,
θεὸν πατρῷον. Ἦν πολὺς δ'201 ἀνδρῶν ὄχλος202.
Ἡμᾶς δὲ χάρμα πάντας εἶχεν ἐν μέρει.
 
215 Ἔπειθ'203 ὑπ' αὐτοὺς θήκαμεν παρεμβολήν
(Βεελζεφών τις204 κλῄζεται πόλις βροτοῖς).
Ἐπεὶ δὲ Τιτὰν ἥλιος δυσμαῖς προσῆν,
ἐπέσχομεν205, θέλοντες ὄρθριον μάχην,
πεποιθότες λαοῖσι καὶ φρικτοῖς ὅπλοις206.
 
220 Ἔπειτα θείων ἄρχεται τεραστίων207  

  Yo pregunté el número total de ellos:
eran cien miríadas90 de ejército, de un pueblo91 bien viril.
Cuando mi ejército encontró a los hebreos,
los unos, echándose por la cercana costa abrupta
205
  del Mar Rojo, se habían congregado92;
los otros daban alimento a los hijos pequeños
y a la vez a las esposas, fatigados por el esfuerzo93;
eran muchas las reses y el equipamiento de casas94.
Ellos, desarmados95 todos en sus manos para la batalla,
210
  al vernos ulularon con lacrimosa
voz y hacia el éter se dispusieron96, juntos,
hacia el Dios de los padres. Era mucha la multitud de hombres.
Un gozo nos sostenía a todos en nuestra parte.
Luego pusimos bajo ellos un regimiento
215
  (la ciudad es nombrada Beelcefón97 por los perecederos).
Cuando el Titán Sol se hubo acercado al ocaso,
aguardamos, queriendo una batalla matinal,
confiados en las gentes y en las horrorizantes armas98.
Luego se empieza a ver maravillas de prodigios
220

 

225 θαυμάστ' ἰδέσθαι. Καί τις208 ἐξαίφνης μέγας
στῦλος νεφώδης ἐστάθη209 πρὸ γῆς, μέγας210,
παρεμβολῆς ἡμῶν τε καὶ211 Ἑβραίων μέσος.
Κἄπειθ' ὁ κείνων212 ἡγεμὼν Μωσῆς, λαβὼν
ῥάβδον θεοῦ, τῇ δὴ πρὶν Αἰγύπτῳ κακὰ
 
230 σημεῖα καὶ τερ<ά>ατ'213 ἐξεμήσατο214,
ἔτυψ' Ἐρυθρᾶς νῶτα καὶ ἔσχισεν215 μέσον
βάθος Θαλάσσης· οἱ δὲ σύμπαντες σθένει
ὤρουσαν216 ὠκεῖς ἁλμυρᾶς δι' ἀτραποῦ.
Ἡμεῖς217 δ' ἐπ' αὐτῆς ᾠχόμεσθα218 συντόμως
[S 300]
235 κατ' ἴχνος αὐτῶν219· νυκτὸς εἰσεκύρσαμεν220
βοηδρομοῦντες· ἁρμάτων δ' ἄφνω τροχοὶ
οὐκ ἐστρέφοντο, δέσμιοι δ' ὣς ἥρμοσαν.
Ἀπ' οὐρανοῦ δὲ φέγγος ὡς πυρὸς μέγα
ὤφθη τι ἡμῖν· ὡς μὲν εἰκάζειν, παρῆν
[D 7]
  αὐτοῖς ἀρωγὸς ὁ θεός. Ὡς δ' ἤδη πέραν
ἦσαν θαλάσσης, κῦμα δ' ἐρροίβδει μέγα
σύνεγγυς ἡμῶν. Καί τις ἠλάλαξ' ἰδών·
'Φεύγωμεν οἴκοι πρόσθεν Ὑψίστου χέρας221·
 
240 οἷς222 μὲν γάρ ἐστ' ἀρωγός, ἡμῖν δ' ἀθλίοις
ὄλεθρον ἕρδει'. Καὶ συνεκλύσθη223 πόρος
Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης καὶ πόρον224 διώλεσε.
**
 

 

divinos. Y de repente99, una columna grande
como de nubes se colocó ante la tierra, grande100,
en medio de la tropa nuestra y de los hebreos.
Y luego aquel conductor, Moisés, tras tomar
el bastón de Dios, con el cual tramó101 antes contra
225
Egipto malos signos y portentos,
golpeó las espaldas del Rojo y partió al medio
la profundidad del mar. Los otros todos, con fuerza,
se lanzaron veloces a través del salado sendero.
Nosotros marchamos en breve tiempo por él
230
tras las huellas de ellos; de noche102, corriendo a gritos
salimos a su encuentro103; de pronto, las ruedas de los carros
no giraban, se ajustaron como atadas.
Desde el cielo, una luminosidad como de fuego, grande,
se nos manifestó: por conjeturar, los asistía
235
el dios como socorro. Cuando ya del otro lado
del mar estaban, un oleaje hacía ruido, silbando, grande,
muy cerca de nosotros. Y alguien, al verlo, ululó104:
"Rehuyamos ante ellos105, en casa, las manos del Altísimo106:
pues para ellos es un socorro, mas a nosotros, sufridos,
240
nos hace la ruina". Y fue sumergido el pasaje
del Mar Rojo y se perdió el pasaje107 por completo.
[...]
 

 

[Eusebio: Y de nuevo, tras unas pocas cosas (dice Alejandro): De allí marcharon durante tres días, como también Demetrio dice y, concordantemente con él, el libro sagrado. Al no tener allí agua dulce sino amarga, [L 109] tras decírselo Dios arrojó un madero hacia la fuente y hubo agua dulce. De allí fue a Elim y encontró allí doce fuentes de aguas y setenta troncos de palmeras. Acerca de estas cosas y del ave manifestada, Ezequiel en su Partida introduce a alguien que le habla a Moisés así, acerca de las palmeras y de las doce fuentes:]
[Fr. 16: 243-253]

[Ἐπεισόδιον πέμπτον]

 

  <ΣΚΟΠΟΣ>225
Κράτιστε226 Μωσῆ, πρό<σ>σχες227, οἷον εὕρομεν
τόπον πρὸς αὐτῇ τῇδέ γ' εὐαεῖ228 νάπῃ.
[P 38]
245 Ἔστιν γάρ, ὥς που229 καὶ σὺ τυγχάνεις ὁρῶν,
ἐκεῖ· τόθεν230 δὲ φέγγος ἐξέλαμψέ νυν231
 
  κατ'232 εὐφρόνης233 σημεῖον ὡς στῦλος πυρός.
Ἐνταῦθα λειμῶν' εὕρομεν κατάσκιον
ὑγράς τε λιβάδας· δαψιλὴς234 χῶρος βαθύς,
[S 301]
250 πηγὰς ἀφύσσων δώδεκ' ἐκ μιᾶς πέτρας,
στελέχη δ' ἐρυμνὰ235 πολλὰ φοινίκων πέλει
ἔγκαρπα, δεκάκις ἑπτά, καὶ ἐπίρρυτος236
πέφυκε χλο<ί>η237 θρέμμασιν χορτάσματα.
**
 

 

[Eusebio: Luego, tras avanzar un poco, expone acerca del ave manifestada:]
[Fr. 17: 254-269]

Ἕτερον δὲ πρὸς τοῖσδ' εἴδομεν ζῷον ξένον,

[Quinto episodio]

Observador:

Fortísimo Moisés, presta atención, ¡qué lugar
encontramos aquí, en el mismo valle bien aireado!
Pues es aquí, como también tú precisamente
245
ves; desde allí entonces una luminosidad alumbró,
como columna de fuego, en señal de benevolencia.
Allí encontramos un prado umbroso108
y húmedos manantiales; un dispendioso109 espacio abundante
que extrae doce fuentes de una sola roca110;
250
y muchos troncos fuertes111 de palmeras están
con frutos, diez veces siete, y verdor bañado112 nace
de todas partes como forraje para las crías;
[...]
Además de estas cosas vimos otra, un animal extraño113,
 

 

255 θαυμαστόν, οἷον οὐδέπω ὥρακέ τις238.
Διπλοῦν γὰρ ἦν239 τὸ μῆκος ἀετοῦ240 σχεδόν,
[M 748]
260 πτεροῖσι241 ποικίλοισιν ἠδὲ242 χρώμασι·
στῆθος μὲν αὐτοῦ πορφυροῦν ἐφαίνετο243,
σκέλη δὲ μιλτόχρωτα, καὶ κατ' αὐχένων244
κροκωτίνοις245 μαλλοῖσιν εὐτρεπίζετο.
 
265 Κάρα246 δὲ κοττοῖς247 ἡμέροις248 παρεμφερές,
καὶ μηλίνῃ μὲν τῇ κόρῃ προσέβλεπε
κύκλῳ·249 κόρη δὲ250 κόκκος ὣς251 ἐφαίνετο.
Φωνὴν δὲ πάντων εἶχεν ἐκπρεπεστάτην252.
Βασιλεὺς δὲ πάντων ὀρνέων ἐφαίνετο,
 
  ὡς253 ἦν νοῆσαι254· πάντα γὰρ τὰ πτήν'255 ὁμοῦ
ὄπισθεν αὐτοῦ δειλιῶντ' ἐπέσσυτο256,
αὐτὸς δὲ πρόσθεν, ταῦρος ὣς257 γαυρούμενος,
ἔβαινε κραιπνὸν βῆμα βαστάζων ποδός258.
 

 

maravilloso, cual nunca ha visto nadie114.
pues la longitud era casi el doble de un águila115
con alas variopintas y también la piel116:
su pecho aparecía purpúreo,
patas de color bermellón117 y en el cuello
255
se conciliaba con mechones azafranados118,
la cabeza, semejante a gallos119 domésticos;
y con la pupila color manzana miraba
en círculo; la pupila parecía como un grano.
Y tenía la voz más notoria que la de todos120.
260
Parecía el rey de todas las aves,
como era posible entender, pues todos los alados a la vez
se lanzaron tras él, espantándose;
y él, delante, enorgulleciéndose como un toro,
marchaba alzando un impetuoso paso del pie121.
265

 

Notas generales y de texto original

1 Migne sigue la edición de Francisco Viger, Leipzig, 1628, reeditada en 1688. La editio princeps es de Robert Estienne (= Stephanus), Eusebii Pamphili Euangelicae praeparationis libri XV, Paris, 1544, sobre los mss. Parisin. Gr. 267 (= D) y 268 (= E), tardíos y de mediocre calidad. Viger usó estos mismos códices pero añadió algunas lecciones del C y la colación con las citas de Clemente Alejandrino. Magnin (1848: 196) opina que no son citas de Alejandro las que inserta Eusebio sino que éste toma de primera mano el texto (tardío) de Ezequiel para confirmar las afirmaciones de Alejandro y de Demetrio.

2 Publicados primero en latín, en Florencia, en 1551 por Gentien Hervet. Esta obra permitió el 'descubrimiento' del texto de Ezequiel, de quien da la primera noticia Sixto Senensis en 1566 y, luego, lo hacen Juan Santiago Frisius o Fries en 1583, Antonio Possevino en 1603, Gerardo Voss en 1662, etc. (cf. el erudito estudio de Lanfranchi 2006: 299 ss.). La editio princeps de los Stromata en griego se debe a Federico Sylburg, quien los publica en Heidelberg en 1592, sobre el único ms. conservado (Laurentianus V 3).

3 Migne reproduce la edición de Leone Allaccio (= Allatius), Lyon, 1629. El autor cita el pasaje cuando comenta Génesis 1: 20 y hace referencia a diversas aves.

4 Reimpreso el texto por Claude Chapelet, Poetae Christiani Graeci, Paris, 1609; por Marguerin de la Bigne, Bibliotheca veterum patrum, Paris, 1624. También hizo una edición Pierre de la Rovière, Poetae Graeci veteri, Cologny, 1604.

5 Una edición parcial del prólogo, vv. 1-41, fue publicada por Gustav Schumann, Vita Mosis. Pars I. De infantia Mosis, Leipzig, Glück, 1826, pp. 83-88.

6 Circuló primero en un resumen latino debido a Jorge de Trebizonda, c. 1448, publicado en Venecia en 1470 a partir de los mss. griegos I (o emparentado) y B. En su resumen no incluye traducción de los versos de Ezequiel.

7 Editada con traducción italiana por G. di Nola (Vaticano, 2001-).

8 Demonstratio evangelica, Paris, Michalet, 1679, p. 49.

9 Véase, por ejemplo, Trenczényi-Waldapfel (1952: 162-3).

10 Otros códices, como A y H, no aportan el libro IX de Eusebio.

11 Con los mss. B, O, N se vincula el V, Athos Batopedianus 180, año 1335. De I y de N deriva el Neapolitanus II A 15 y de éste el Ottobonianus 265. Hay otros códices que también son descripti. Cf. edic. Gifford (1903), ahora en http://www.ccel.org/ccel/pearse/morefathers/files/eusebius_pe_00_eintro.htm.

12 Lanfranchi (2006: 101) considera "Fragmento 1" el texto que acabamos de traducir, que no pertenece a la pieza. Por esta razón, nuestra numeración difiere de la suya en una cifra, si bien en el comentario que el erudito hace a cada fragmento su numeración vuelve a coincidir con la nuestra (por ejemplo, fr. 14 = vv. 175-192).

13 δ' Eusebio, edd.: om. Philippson, Migne.

14 λιπὼν Χαναναίαν omnes: Χαναναίαν λιπὼν Gifford.

15 ἔχων Αἴγυπτον Eusebio, edd.: ἐς Αἴγυπτον ἔχων Migne, Philippson.

16 αὑτῷ Mras, edd.: αὐτῷ Eusebio, Philippson.

17 καὶ ἐπεγέννησεν Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: κἀπεγέννησεν Philippson, Dübner (ἐπεγέννησαν proposuit Strugnell).

18 ἐσάχρι Snell, Lanfranchi: ἐς ἄχρι Migne, Philippson, Dübner.

19 τούτων τῶν χρόνων B, I, Migne, Philippson, Snell, Lanfranchi: τοῦτον τὸν χρόνον O, N, Dübner.

20 κακούμενον Eusebio, Philippson, Snell: fortasse κακούμεθα Dübner p. vii, Lanfranchi.

21 δυναστείας Eusebio, edd.: δυναστείᾳ Dübner.

22 οἰκοδομίαις τε βαρέσιν Clemente, Morel, Dübner, Snell: οἰκοδομαῖς τε βαρέσιν O N; οἰκοδο- μαῖς τε βάρεσιν I; οἰκοδομίαις βαρείαις τ' Philippson, οἰκοδομίας τε βάρεσιν Morel, Sylburg, Wieneke; οἰκοδομαῖς τε βαρείαις Stephanus, Migne (qui βαρέαις τ'οἰκοδομαῖς proposuit); οἰκο- δομίαις τε βαρέσι τ' Lanfranchi.

23 πόλεις τ' ἐπύργου Sylburg, Dübner, Snell, Lanfranchi: π. τε πύργους Eusebio, πόλεσίτεπύργους Clemente, πολεῖς τε πύργους τε Migne, πόλεσί τε πύργοις Philippson, π. τε πυργῶν Kuiper.

24 ἕκατι Eusebio, edd.: ἕκητι Clemente.

25 ἔπειτα κηρύσσει μὲν Eusebio, edd.: ἔπειτα κηρύσσ' ἡμῖν Clemente; ἔπειτ' ἐκήρυσσ' ἡμῖν Wilamowitz. "Fortasse κηρύσσει δὲ aut melius τὰ γεννήματα κηρύσσει" dicit Dübner p. vii.

26 γένει fontes, edd.: γονῆς Wilamowitz; γένη Jacobson.

27 βαθύρροον Eusebio, edd.: βαθύρρον Clemente (cf. Lanfranchi p. 95).

28 ὡς Clemente, edd.: οὓς Eusebio.

29 παρ'ἄκρα Clemente, edd.: παρ'ὄχθην Eusebio, Stephanus, Migne (qui παρ'ἄκρα in nota mavult).

30 λάσιον Eusebio, edd.: λάσι' Philippson (λάσια mavult Migne).

31 δασύ Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: βαθύ Philippson, Dübner apud Clemente (sed cf. Philo Mos. I 14 δασυτάτῳ).

32 ἀδελφή μου edd.: ἀδελφ' ἡμῶν Eusebio, Clemente.

33 λουτροῖς omnes: om. Philippson.

34 χρῶτα φαιδρῦναι νέον omnes: φαιδρῦναι τὸ ἑὸν δέμας Migne.

35 δ' Eusebio, Snell, Lanfranchi: μ' Clemente, Philippson, Dübner.

36 ἰδοῦσα δ' εὐθὺς: νέον δ'ἰδοῦσα Migne.

37 καὶ λαβοῦσ' fontes, edd.: κἀλεοῦσ' Wilamowitz.

38 παιδὶ τῷδ' Sylburg, edd.: τῷ παιδὶ Eusebio, τῷδε παιδὶ Clemente; τῷ παιδίῳ Stephanus, Migne, τῷδε παιδ' Philippson.

39 ἐπέσπευσεν Eusebio, Dübner, Snell, Lanfranchi: ἔσπευσεν Clemente (cf. Lanfranchi p. 95), ἐπένευσεν Migne, Philippson.

40 τε Eusebio, Snell, Lanfranchi: γε Stephanus, Migne, Philippson, Dübner.

41 καὶ ἔλαβέν Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: κἄλαβεν Philippson, Dübner.

42 μ' omnes: om. Clemente.

43 ὠνόμαζε B, edd.: ὀνόμαζε I, O, N, Clemente (cf. Lanfranchi p. 95).

44 ἀνεῖλε fontes, edd.: ἀνεῖλεν Migne, μ' ἀνεῖλε Kuiper.

45 παρῆλθέ μοι Eusebio, edd.: παρῆλθέν με Clemente.

46 ἦγέν Clemente, edd.: ἤγαγέ O, N, ἦγε I, ἤγε B.

47 με I, edd.: γε O, N, Clemente.

48 ὑπισχνεῖθ' I, edd.: ὑπιχνεῖτο O, N, Clemente (cf. Lanfranchi p. 95).

49 ὑπισχνεῖθ', ὡς ἀπὸ σπλάγχνων ἑῶν edd. Philippson proposuit ὑπεῖχεν ὡς ἀπὸ σπλάγχνων ἕνι.

50 κόλπος I, Clemente, edd. (quidam cum cruce): κόλτος B, N, O, κύκλος Kuiper, καιρός Müller, ὁλκός Crimi.

51 νομαῖς Eusebio, Lanfranchi: νόμῳ Stephanus, Migne, Philippson, Dübner, Snell.

52 τὸν μὲν <τὸ> γένος Ἑβραῖον Kuiper, Snell, Lanfranchi: τὸν μὲν γένος Ἑβραῖον Eusebio, Migne, Philippson, Dübner; τὸν μὲν γεγῶθ' Ἑβραῖον proposuit Dübner p. viii.

53 ὃν Eusebio, Snell, Lanfranchi: τὸν Migne, Philippson, Dübner, Dindorf, Wieneke.

54 ἐρρυσάμην omnes: ἐρρυσάμην μὲν Migne.

55 ὃν omnes: τὸν Migne, Philippson.

56 δ' αὐτοὺς omnes: δ'αὐτῶν Philippson, δι'αὐτῶν Migne (qui "recte manuscr. δ'αὐτῶν" notat).

57 κακουμένους Β C ut videtur (cf. Dübner p. viii), Stephanus, Migne, Philippson, Dübner: παρουμένους I, N, van der Horst; πατουμένους Snell, Lanfranchi, proposuit et Dübner p. viii (cf. διαπληκτιζομένους Spt).

58 δ' Eusebio, Migne, Philippson, Snell, Lanfranchi: om. Dübner.

59 ἀπέστειλε Eusebio, Migne, Philippson, Dübner: ἀπέστειλεν Snell, Lanfranchi.

60 Μὴ κτενεῖς σύ με Eusebio, edd.: κτείνεις δέ με Clemente.

61 Καὶ omnes: τίς Stephanus, Migne, Philippson (cum quaestionis signo in fine).

62 ἀπήγγειλεν Eusebio, Migne, Philippson, Dübner, Mras, Snell: ἀπηγγέλη Kuiper,ἀπήγγειλαν Strugnell, Lanfranchi.

63 ζητεῖ omnes: Ζήτει Philippson.

64 Philippson omittit textum et divisionem non facit.

65 κλῄζεται omnes: κλήζεται Philippson.

66 οἰκοῦσι omnes: οἴκουσι Philippson.

67 ἐστὶ Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: ἔστι Philippson, Dübner.

68 ΧOYΣ Eusebio, Morel, Philippson, Dübner, Mras, Snell et alii: Σεπφ. Stephanus, Migne, et alii.

69 Ἔ<δο>ξ' ὄρους κατ' ἄκρα Σιν<αί>ου θρόνον Dübner (sine < >), Snell, Lanfranchi: ἐξὄρους κατ'ἄκρας ἰνοῦ θρόνου B, ἐξ ὄρους ἰνοῦ κατ'ἄκρας θρόνου O, vel ἴνου θρόνον N, velοὗθρόνον Ι, Gaisford;ἐδόκουνὁρᾶνκατ'ἄκρας που θρόνον μέγαν Stephanus, Philippson, ἐδόκουνὁρᾷν (sic) κατ'ἄκραπουθρόνον μέγαν Migne (sine μέγαν in linea sequente); Ἔδοξ'ὄρουςκατ'ἄκρα Σιναϊκοῦ θρόνον Wieneke;Ἔδοξ'ὄρουςκατ'ἄκρααἰπεινοῦ θρόνον Jacobson.

70 μέχρι 'ς Snell, Lanfranchi: μέχρις Migne, Philippson, Dübner, Vogt; μέχρ' ἐς Kuiper.

71 πτύχας B, N, O, edd.: πτυχὸς I, βεβηκότα Migne, Philippson.

72 τῷ Eusebio, edd.: Stephanus, Migne, Philippson.

73 παρέδωκε κεἰς Eusebio, Philippson, Dübner: παρέδωκεν καὶ εἰς Migne, πάρδωκε καὶ εἰς Snell, Lanfranchi; μ'ἀπέδωκε κεἰς D'Angelo.

74 μέγαν in linea sequente Migne, sed in nota hic verbum ponere mavult.

75 εἶπεν omnes: M' εἶπεν Migne, Philippson.

76 δ' ἔδωκέ μοι Eusebio, edd.: δέ μοι δίδου Philippson, δέ μοι ἔδωκε Migne, Gaisford.

77 καὶ αὐτὸς Eusebio, Snell, Lanfranchi: καὐτὸς Philippson, Dübner (hanc lectionem in nota mavult Migne), καὶ αὐτὸς ἑκὼν Migne.

78 θρόνων omnes: θρόνου Migne, Philippson.

79 δ' ἐσεῖδον O, N, edd.: δ' ὡς εἶδον I, δὲ εἶδον B, δ'εἰσεῖδον Migne.

80 ἔγκυκλον Eusebio, edd.: ἐν κύκλῳ Kuiper, Wieneke.

81 καὶ ἔνερθε I, O, N, Snell, Lanfranchi: καὶἔρρεθε B, καὶ ἔνερθεν Migne, κἄνερθε Migne (in nota), Philippson, Dübner; τὰ τ'ἔνερθε Münscher "fort. recte (cf. 88)" dicit Snell.

82 καὶ ἐξύπερθεν Eusebio, Snell, Lanfranchi: κἀξύπερθεν Dübner, κ'ἐξύπερθεν Migne, κἀξὕπερθεν Philippson.

83 πρὸς γούνατα I, N, O, edd.: πρὸς γοὔν τ' B.

84 δὲ omnes: δὲ ἑξῆς Migne (sed om. ἑξῆς in nota).

85 ἠριθμησάμην omnes: ἐξηριθμησάμην Migne (sed ἠριθμησάμην in nota).

86 κἀμοῦ Eusebio, Snell, Lanfranchi: κἀμοὶ Stephanus, Migne, Philippson, Dübner dubitanter (fortasse καίπου cf. p. viii), Kuiper, Wieneke.

87 ἐξανίσταμ' ἐξ omnes: ἐξανίσταμαι ἐξ Migne, ἐξανίσταμαι Philippson (= Migne in nota).

88 ΡΑΓΟΥΕΛ scripsit Philippson.

89 ξένε omnes: ξεῖνε Migne, sed "manuscr. ξένε, recte" notat.

90 καλόν Stephanus et omnes: καλοῦ Eusebio.

91 ἐσήμηνε<ν> Snell, Lanfranchi, sine <> Migne, Philippson, Dübner: ἐσήμηνε B, Stephanus; ἐσóμηνε I; ἐμήνυσε O N.

92 ζῴην edd.: ζώοιν I, ζωοῖν B O N, Stephanus.

93 ὅταν Migne, Philippson, Snell, Lanfranchi: ὅτ' ἂν Dübner.

94 συμβαί<ν>ῃ Stephanus, Philippson (sine <>), Snell, Lanfranchi: συμβαίῃ Eusebio, Dübner.

95 θρόνου Eusebio, Snell: θρόνον Migne, Philippson, Stählin, Dübner, Lanfranchi.

96 καὶ αὐτὸς Eusebio, Snell, Lanfranchi: καὐτὸς Migne, Philippson, Dübner.

97 δ' omnes: δέ σε Migne, δέ σ' Philippson.

98 εἰσθεᾶσθαι omnes: τεθεᾶσθαι Migne qui "Malim σ'εἰσθεᾶσθαι" notat.

99 τ' omnes: om. Migne, Philippson.

100 τὰ ὑπένερθε Eusebio, Snell, Lanfranchi: τὰ θ'ὑπένερθεν Migne, Philippson (τάτεὑπένερθεν γῆς proposuit in nota Migne), θὐπένερθε Dübner (cf. p. viii).

101 καὶ ὑπὲρ Eusebio, Snell, Lanfranchi: χὐπὲρ Dübner, καὶ τὰ ὑπὲρ Migne, Philippson.

102 πρὸ τοῦ Stephanus, edd.: πρὸ τούτου Eusebio, προτοῦ Migne, Philippson.

103 ἀπιστία omnes: ἄπιστον ὄν Migne, Philippson.

104 τεράστιον Eusebio, edd.: τέρας τόδε Kuiper.

105 Philippson omittit hunc textum.

106 ἡ γῆ ὅπου σὺ Eusebio, Migne, Philippson, Fornaro: ἧς σὺ γῆς Dübner, Snell, Lanfranchi: ἡγῆ ἐφ' ἧς Kuiper.

107 ἕκατ' Gaisford, edd.: ἕκατι O N, ἕκατον Ι, deest B, εἵνεκεν Migne, ἕνεκεν Philippson.

108 καὶ Eusebio, Migne, Philippson, Snell, Lanfranchi: κ' Dübner.

109 καὶ Eusebio, Migne, Philippson, Snell, Lanfranchi: κ' Dübner.

110 καὶ ἔτ' omnes: κἄτ' Philippson.

111 πρῶτον I O N, edd.: καὶ πρῶτον B.

112 τὰ ὑπ' Eusebio, Philippson, Snell, Lanfranchi: θὐπ' Dübner (cf. p. viii).

113 ἐξάγοις Eusebio, edd.: ἐξάγῃς Stephanus, Migne, Philippson.

114 Philippson omittit hunc textum.

115 ἐστί omnes: ἔστι Philippson.

116 μοι I, Migne, Philippson, Snell, Lanfranchi: μου B O N, Dübner.

117 ἐναντίους Eusebio: ἐναντίον Stephanus, edd.

118 Philippson omittit hunc textum.

119 πέμψω Eusebio, Snell, Lanfranchi: πέμψον Stephanus, Migne, Philippson, Dübner.

120 καὶ αὐτὸς Eusebio, edd.: καὐτὸς Migne, Κἀυτὸς Philippson.

121 βασιλέως B I, edd.: βασιλέων O N.

122 ἡμᾶς Eusebio, Snell, Lanfranchi: ἡμῶν Stephanus, Migne, Philippson, Dübner.

123 Philippson omittit hunc textum et divisionem non facit.

124 Lanfranchi personis non tribuit versus.

125 σοῖν omnes: σὺ Migne, Philippson.

126 τάχος omnes: ταχύ Migne, Philippson.

127 κολάστριαν Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: κολαστρίαν Philippson, Dübner.

128 καὶ ἀποχώρησον Eusebio, Snell, Lanfranchi: κἀποχώρησον Philippson, Dübner.

129 ἔσται Stephanus, edd.: ἐστι Eusebio.

130 δέσποθ' omnes: σὺ δέ μοι ποθ' Migne, σὺ δέ μοι Philippson.

131 πέφρικ' omnes: πέφρικα Migne.

132 φοβηθῇς omnes: φοβήθῃς Philippson.

133 ἔσσεθ' edd.: ἔσσετ' O, N, ἔσετ' I, deest B.

134 ὥσπερ O N, edd.: ὅπερ I, deest B; ἥπερ Migne, Philippson.

135 Dübner tribuit versum Mosei.

136 ταχθέν omnes: πραχθὲν Philippson (quoque Migne in nota).

137 πᾶσαι I, edd.: πᾶσι Ο, Ν, deest B.

138 καὶ ὑδάτων Eusebio, Migne, Philippson, Snell, Lanfranchi (hanc lectionem tribus editionibus antiquioribus Dübner attribuit "et ita scriptum servari potest", p. viii): χὐδάτων Gaisford, Dübner.

139 τε πλῆθος codd. Migne, Philippson, Dübner, Snell, Lanfranchi: δὲ πλὴν proposuit Philippson. Hic lacunam Snell supposuit; unam lineam scribunt Philippson, Dübner, Migne, Lanfranchi.

140 καὶ σκνίπας ἐμβαλῶ Eusebio, Migne, Philippson, Dübner: <...> καὶ σκνῖπας ἐμβαλῶ Snell, σκνῖπα τ' ἐμβαλῶ Strugnell, Lanfranchi.

141 οἷς omnes: οἷον Migne, ὡς Philippson.

142 πάσω omnes: σπερῶ Migne, Philippson.

143 ἀναβρυήσει δ' Ο Ν, Snell, Lanfranchi: ἀναβρύσει δ' I, ἀναβλήσει δὲ Migne, qui dicit "malim ἀναβλύσει cum manuscripto", ἀναβλύσει δὲ Philippson, ἀναβρυάσεται Gifford, ἀναβλύσει [δεῖνα] Dübner. Ἀναβρυῶ in Kriarás p. 371.

144 πικρανῶ Eusebio, Migne, Philippson, Dübner, Lanfranchi: πικράνω Mras, Snell et alii; πικρώσω Kuiper; (ἐ)πιπικρανῶ Wieneke.

145 δ' Eusebio, edd.: δὲ Migne, τὸν Philippson.

146 δὲ Eusebio, Migne, Philippson, Dübner: τε Snell, Lanfranchi.

147 Hunc versum post 145 transposuit Philippson.

148 πέμψω O, N, edd.: πέμψαι I, deest B.

149 αἳ πέριξ τὰ Eusebio, Migne, Philippson, editiones antiquae secundum Dübner p. ix (qui "quod sane magis placet" dicit): περισσαὶ Dübner, περισσὰ Snell, Lanfranchi.

150 Φαραὼ δὲ βασιλεὺς omnes: βασιλεὺς Φαραὼ Philippson.

151 αὐτοῦ Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: αὐτῷ Philippson, Dübner.

152 ἐνιαυτῶν I O N, Dübner, Snell, Lanfranchi: ἐνιαυτὸς B, ἐνιαυτοῦ Stephanus, Migne, Philippson.

153 ἀπάξω omnes: ἁπάξω Philippson.

154 ὑπέστην I O N, edd.: ὕπεστιν B.

155 τῆς πρόσθε νυκτὸς Kuiper, Dübner, Snell, Lanfranchi: τῇ πρόσθε νυκτὶ Eusebio, Philippson, Migne (qui πρόσθεν edidit sed in nota "Legendum πρόσθε" dicit).

156 σκεύη κόσμον τε πάνθ' ὃν Eusebio, Philippson, Dübner, Lanfranchi: σκεύη, κόσμον τε πάντα, ὃν Migne, σκεύη †κόσμον τε πάνθ', ὃν crucem posuit Snell, qui proposuit σκεύητεκόσμον θ'ὅλον.

157χρυσόντεκαὶ<τὸν>ἄργυρονἠδὲκαὶστολὰς Mras: χρυσόν τε καὶ ἄργυρον ἠδὲ καὶ στολὰς B O N, Dindorf, χρυσόν τε καὶ ἄργυρον ἠδὲ στολὰς I; χρυσόν τε καὶ ἄργυρον ἰδὲ καὶ στολὰς Morel; χρυ-σοῦν τε κἀργυροῦν, ἠδὲ στολὰς, ἵνα Migne; χρυσοῦν τε κἀργυροῦν, ἰδὲ στολὰς, ἵνα Philippson; χρυσοῦν τε κἀργύρειον ἠδὲ καὶ στολὰς Dübner; χρυσόν τε καὶ ἄργυρόν τε καὶ στολάς, ἵνα, Snell, Lanfranchi (ἵνα hic positum proposuerunt Stephanus et Dindorf). Alii alia proposuerunt.

158 ἵν' ὧν I O N, Dindorf, Dübner: ἵν'ὧνπερ B, <ἀνθ'> ὧν Stephanus, Dindorf, Migne, Philippson, Snell, Lanfranchi (cum aut sine < >).

159 ἀποδῶσιν I O N, Snell, Lanfranchi: ἀποδόσει Β, ἀποδῶσι Migne, Philippson, Dübner.

160 ὅπως codd. edd.: ὅσον Kannicht.

161 δ' ἄπο codd., edd.: ἄπο E, Migne, Philippson; πέδον Kuiper, νομὸν Münscher.

162 ἑπτὰ διοδοιποροῦντες ἡμέρας nos: ἑπτὰδ'ὁδοιποροῦντες ἡμέρας Ι,ἑπτὰὁδοιποροῦντες ἡμέρας B O N, ἑπτὰ διοδοιποροῦντες ἡμερῶν Stephanus, Migne, Philippson, Dübner, ἕπτ' <ἦτ'>ὁδοιποροῦντεςἡμέρας Snell (qui <ἦ θ'> in 1966: 30 scripsit), ἕπτ'<ἦθ'>ὁδοιποροῦντες ἡμέρας Fornaro, Lanfranchi.

163 πρωτότευκτα Ι Ο Ν, edd.: πρωτότοκα B, τε πρωτότοκα Migne, Philippson.

164 ὅσ' ἂν omnes: ὅσα τ' ἂν Migne, Philippson.

165 μήτρας I O N, edd.: μήτραν B.

166 μητέρων edd.: ματέρων Migne, Philippson.

167 λαβών codd. edd.: λαβὲ Stephanus, Philippson, Migne.

168 ἐπιλάμψει codd. edd.; sed προλάμψει? Snell quaerit.

169 ὀπτὰ I O N, edd.: ἑπτὰ B.

170 οὕτως Eusebio, Snell, Lanfranchi: οὕτω Philippson, Migne, Dübner.

171 ταῦτα I, edd.: πάντα Β Ο Ν.

172 κοῖλα codd., Philippson, Migne, Snell, Lanfranchi: κᾶλα Dübner apud καλαποσσιν Séguier.

173 ποσσὶν codd., edd.: ποσὶν Stephanus.

174 ὑποδέδεσθε O N, edd.: ὑποδέδεσθαι B, ὑποδεδῆσθε I, Philippson, Migne.

175 χερὶ codd. edd.: χερσὶ Stephanus.

176 βακτηρίαν B I, edd.: βακτηρίας O N.

177 πάσχ' Strugnell, Snell, Lanfranchi: πᾶς καὶ codd., Philippson, Migne; πᾶς. Χ' Dübner.

178 δέ Eusebio, edd.: δεῖ Stephanus, Philippson, Migne.

179 δέσμην Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: δεσμὴν Philippson, Dübner.

180 λαβόντες Eusebio, edd.: λαβόντας Stephanus, Philippson, Migne.

181 θιγεῖν omnes: θίγειν Philippson, Migne.

182 καὶ οὐ Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: κοὐ Philippson, Dübner.

183 τῶνδ' ἀπαλλαγήσεται Eusebio, Philippson, Snell: τῶνδ' ἀπαλλαγήσετε Gaisford, Dübner, Lanfranchi, τῶνδ'ἀπαλλαγὴἔσσεται Stephanus, Migne, ἐστι τῶνδ'ἀπαλλαγή Kuiper, τῶνδ'ἀπαλλαγήν τέ σοι Münscher.

184 καὶ ἁρμάτων Eusebio, Snell, Lanfranchi: κἀρμάτων Philippson, ἁρμάτων τε Migne, χἀρμάτων Dübner.

185 φρικτὸς ἀνδρῶν omnes: πᾶσι φρικτὸς Philippson, Migne.

186 διεκδρομὰς Eusebio, Dübner, Snell, Lanfranchi: διεκδρομῆς Stephanus, Philippson, Migne (editiones antiquae, secundum Dübner p. ix, "speciosum sed falsum").

187 πάντας Eusebio, edd.: τινας Philippson, Migne.

188 Αἰγυπτίου Eusebio, Philippson, Migne, Snell, Lanfranchi: Αἰγύπτου Dübner.

189 αὐτῶν ἀριθμὸν codd. edd.: ἀριθμὸν αὐτῶν Gifford, Migne.

190 τὸν πάντα δ' αὐτῶν ἀριθμὸν ἠρόμην ἐγώ {στρατοῦ} Kuiper, Snell, Lanfranchi, sine {} codd.: τὸν πάντ' ἀριθμὸν δ' αὐτὸς ἠρόμην ἐγώ / στρατοῦ Philippson, τὸνπάνταδ'ἀριθμὸναὐτῶν ἠρόμην ἐγώ /στρατοῦ Migne, τὸνπάνταδ'ἀριθμὸνἠρόμηνἐγώστρατοῦ Dübner.

191 στρατοῦ μυριάδες: μυριάδες <ἦσαν> Dindorf, Snell, Lanfranchi: lacunam indicat Dübner et "fortasse εἶπεν" dicit; μ. εἰσὶν Gaisford.

192 λεώ{ς} Dindorf, Snell, Lanfranchi: λεώς Eusebio, Philippson, Migne, Dübner.

193 οὑμὸς omnes: ἡμῖν Philippson, Migne.

194 ἤντησε Snell, Lanfranchi: ἤντησεν Philippson, Migne, Dübner.

195 βεβλημένοι omnes: ἠθροισμένοι Migne.

196 ἤεσαν Gaisford: ᾔεσαν codd., Philippson, Migne, ἦσαν Dübner, Snell, Lanfranchi.

197 ἠθροϊσμένοι edd.: ἠθροισμένοι Gaisford, Philippson, βεβλημένοι Migne.

198 ἔμπονοι κόπῳ codd. Philippson, Migne, Dübner, Snell: ἔγκοποι πόνῳ Lanfanchi apud Sansone et Arnott; ἔγκοποι κόπῳ proposuit Jacobson.

199 χέρας I O N, edd.: om. B; χερὸς Philippson, Migne.

200 αἰθέρα τ'ἐστάθησαν I O N, Philippson, Migne, Snell, qui cruces posuit: αἰθέρα τε τάθησαν B, αἰθέρα τ' ἐτάθησαν Gaisford, Dübner, αἰθέρ' ἀπετάθησαν Lanfranchi apud Strugnell. Snell notat: "φωνὴν πρὸς αἰθέρ' ἐξέτειναν e.g.".

201 Ἦν πολὺς δ' Gaisford, Snell, Lanfranchi: πολὺς ἦν δ' codd., Πολὺς ἔην δ' Dübner, πολὺςδ'ἦν Philippson, Migne (editiones antiquae, secundum Dübner p. ix).

202 ὄχλος Eusebio, edd.: ὄκνος proposuit Kuiper.

203 Ἔπειθ' Eusebio, edd.: ἐκεῖθ' Kuiper, qui versum post 216 transposuit.

204 Βεελζεφών τις codd. edd.: Βεελζεφóντης B.

205 218-221 deest B.

206 ὅπλοις I N, edd.: ὄχλοις O.

207 θείων ἄρχεται τεραστίων codd. edd.: θεῖον ἄρχεται τεράστιον Wieneke.

208 Καί τις edd.: Καὶ τις Lanfranchi.

209 ἐστάθη omnes: ἔσταθη sic Philippson.

210 πρὸ γῆς, μέγας Eusebio, Philippson, Migne, Snell: π. γ. μέλας coniecit Dübner, πρὸς ἑσπέραν Lanfranchi, πρὸ ἡμέρας Stein.

211 καὶ Eusebio, Philippson, Migne, Snell, Lanfranchi: χ' Dübner.

212 ὁ κείνων omnes: ἐκείνων Philippson, ὁ ἐκείνων Migne (qui delendum notat).

213 τερ<ά>ατ' Mras, Snell: τέρατα Eusebio, τέρατ' Philippson, Migne, τεράστι' Gaisford, Dübner, Lanfranchi.

214 ἐξεμήσατο Eusebio, edd.: ἐξεμηχανήσατο Philippson, Migne.

215 καὶ ἔσχισεν Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: κἄσχισεν Philippson, Dübner.

216 ὤρουσαν I B, edd.: ὥρμησαν O N.

217 230-240 deest B.

218 ᾠχόμεσθα O, edd.: ᾠχόμεθα I N.

219 αὐτῶν omnes: δ' αὐτῶν Philippson, τ'αὐτῶν Migne.

220 εἰσεκύρσαμεν omnes: εἰσεδύσαμεν Philippson, Migne.

221 χέρας codd., Snell, Lanfranchi: χερὸς Stephanus, Philippson, Migne, Dübner.

222 οἷς omnes: τοῖς Philippson, Migne.

223 συνεκλύσθη I, edd.: συνεκλείσθη B O N.

224 πόρον Eusebio: στρατὸν Stephanus, edd., στόλον proposuit Dübner.

225 Nomen personae omittit Lanfranchi.

226 243-263 deest B.

227 πρό<σ>σχες Kuiper, Snell, Lanfranchi: πρόσχες Philippson, Migne, Dübner.

228 τῇδέ γ' εὐαεῖ Dübner, Snell, Lanfranchi: τῆδ'ἐπ'εὐαεῖ Ι, τῆδ'ἐπευνάει Ο, τῆδ'ἐπευνάι Ν;τῇδε εὐαεῖ Philippson, Migne, τῇδ'ἐπ'εὐαεῖ Gaisford.

229 Ἔστιν γάρ, ὥς που omnes: Ὅθεν γάρ ἐστι Philippson, Ἔστι γάρ, ὥς που Migne.

230 τόθεν Ι, edd.: πόθεν Ο Ν.

231 νυν Mras, Snell, Lanfranchi: νιν Eusebio, Philippson, Migne, Dübner; νῷν proposuit Jacobson.

232 κατ' omnes: τῆς Philippson.

233 εὐφρόνης O, N, Philippson, Snell, Lanfranchi: εὐφροσύνης I, Migne, εὐφρόνην Dübner.

234 δαψιλὴς I, edd.: δαψιλòς O N.

235 ἐρυμνὰ Eusebio, Migne, Dübner, Snell: εὐερνὰ Lanfranchi.

236 ἐπίρρυτος Eusebio, Philippson, Migne, Dübner: περίρρυτος coniecit Wieneke apud Eumenides 907, Snell, Lanfranchi.

237 πέφυκε χλο<ί>η Snell, Lanfranchi: π. χλόη Eusebio, Migne, π. χλοίη Dübner, χλόηπέφυκε Gaisford; πέφυκα χλόη οἷς Philippson.

238 οὐδέπω ὥρακέ τις Eusebio, Philippson, Migne, Dübner: οὐδέπω †ὥρακέ τις crucem posuit Snell; οὐδεπώποτ' εἶδέ τις Kuiper, οὔτις εἶδε πώποτε Lanfranchi.

239 γὰρ ἦν Eusebio, edd.: γάρ ἐστι Eustacio.

240 ἀετοῦ Eusebio, Snell, Lanfranchi: αἰετοῦ Philippson, Migne, Dübner.

241 πτεροῖσι omnes: πτεροῖς δὲ Philippson.

242 ἠδὲ omnes: ἤπερ Philippson.

243 στῆθος μὲν αὐτοῦ πορφυροῦν ἐφαίνετο omnes: Αὐτοῦ κέκασται σῶμα πᾶν. στῆθος μὲν οὖν /τὸπρῶτον αὐτοῦ πορφυροῦν ἐφαίνετο Philippson.

244 αὐχένων Eusebio, Snell, Lanfranchi: αὐχένα Philippson, Migne, Dübner apud ps. Eustathium.

245 κροκωτίνοις I, edd.: κροκωτοῖσι O N, Κροκοπίνεσιν Philippson.

246 Κάρα omnes: Κάρη Philippson.

247 κοττοῖς Voss, edd.: κοίτης Eusebio, Migne; ἀκτῖσιν proposuit Lanfranchi, cum ἡμέρας.

248 ἡμέροις Stephanus, edd.: ἱμέροις Eusebio, ἡμέρας Eustacio.

249 κύκλῳ· Migne, Snell, Lanfranchi: punctum praemittunt Philippson, Dübner.

250 κόρη δὲ omnes: κόρῃσι Philippson.

251 ὣς omnes: ὡς Philippson, Migne.

252 ἐκπρεπεστάτην Eusebio, edd.: εὐπρεπεδεστάτην Eustacio, εὐπρεπεστάτην Philippson.

253 ὡς I, Eustacio, edd.: ὥστ' B O N, ὥσε Philippson.

254 ἦν νοῆσαι omnes: πτοῆσαι Philippson.

255 πτήν' omnes: πτῆν' Philippson.

256 δειλιῶντ' ἐπέσσυτο Eusebio, edd.: δολιχεύοντες ἐπέσσυντο Eustacio, δολιχεύοντεςἐπέσσυτο Philippson.

257 ὣς Eusebio, Migne, Snell, Lanfranchi: ὡς Philippson, Dübner.

258 Alios decem versus Ezechieli tribuunt quidam edd. et eos addunt in fine (cf. Jacobson 1981c).

Notas traducción española

1 Monólogo recitado en boca del personaje central. Técnica usual en Ésquilo y en Eurípides. En este último es normal que el prólogo dé informaciones sobre el asunto.

2 El nombre tiene las variantes Μωσῆς, Μωυσῆς, Μουσῆς (Gignac 1976: 187). Las variantes de genitivo (-σέως / -σῆ) y de dativo (-σεῖ / -σῇ), de las que las segundas formas son usuales en la Septuaginta, no ocurren en Ezequiel.

3 La crítica sospecha de la presencia de δὲ como indicio de que éste no es el comienzo de la pieza; pero Verdenius encontró ejemplos clásicos del uso y ve δὲ como forma débil del enfático δή; van der Horst halló ejemplos de época imperial (cf. Lanfranchi 2006: 115-6). Jacob, que recibió de Dios el nombre de 'Israel' tras vencer a un ángel (Génesis 35: 9-11), patriarca que vivió hacia el año 1900 a.C., desposó a Lea y luego a su hermana Raquel, hijas de su tío Labán. Hijo de Isaac y de Rebeca, nieto de Abraham, Jacob fue hermano mellizo de Esaú, a quien compró la primogenitura, y fue el padre de doce muchachos, además de una hija (Dina), engendrados en sus dos esposas y dos criadas, los cuales originan las "doce tribus de Israel". Tuvo una visión llamada "escalera de Jacob", que llegaba al cielo, por la que Dios le anunció bendiciones.

4 Expresión numérica que se da también en v. 252 y tiene tradición en el género; cf. Ésquilo, Persas 323 "cinco veces cincuenta", 343 "dos veces cien".

5 Si se interpreta como adverbio la conjunción καὶ, no hay anacoluto en esta oración por falta de verbo principal. Esta falta es la que origina la propuesta de Dübner acogida por Lanfranchi.

6 El verbo θλίβω es empleado para la opresión del pueblo en Éxodo 3: 9, 4: 31, Deuteronomio 26: 7, Isaías 18: 7, 28: 14.

7 Según Éxodo 12: 40 fueron cuatrocientos treinta años los que el pueblo hebreo vivió en Canaán y en Egipto. Josefo dice que la estada en Egipto fue de cuatrocientos años (Ant. Jud. 2: 204), pero luego acota el período a doscientos quince años (2: 318), dato que parece seguir a Demetrio. Cohen (1993: 33) opina que con la frase "hasta estos tiempos" Ezequiel alude a los suyos.

8 Es decir, los egipcios en general y Faraón en particular. En cuanto a "mano" y "despotismo", aparecen en Éxodo 3: 19, 6: 6, Génesis 49: 24.

9 El término γέννα es de uso poético, particularmente trágico (Eurípides y Licofrón).

10 Aquí y en 194, Φαραώ conserva alfa larga ante la omega; en cambio, hay abreviación en vv. 56 y 148.

11 Se ha cuestionado el adjetivo βαρέσιν como no concordante con el núcleo femenino; pero puede tratarse de un empleo poético. Lanfranchi (2006: 119) añade un coordinante porque interpreta que se trata de un término egipcio βάρις, 'palacio, torre': de tal modo, el texto diría "construcciones en ladrillo y torres y edificaciones"; pero choca la especificidad del segundo término o la triple reiteración si es 'edificios'.

12 Jacobson (1977) cuestiona la lectura del v. 12, porque en el texto bíblico el Faraón ordena a los egipcios, no a los judíos mismos, la matanza de los niños judíos; y la lectura del v. 13 porque implicaría que todos los varones fueran arrojados al río. Propone enmendar γένει en γένη 'recién nacidos', de modo que quedaría 'varones recién nacidos'. Para Lanfranchi (2006: 121) es un ejemplo de braquilogia; pero también observa que puede ser la interpretación de la Midrash, por lo que la madre de Moisés cumpliría el decreto de Faraón al exponer a su hijo en el río (cf. p. 135). Si se interpreta κηρύσσει como 'anuncia', desaparece el conflicto.

13 El v. ὑπεκτίθημι tiene aquí el significado postclásico, no el clásico 'llevar a lugar seguro'. Es sinónimo de ἐκτίθημι con el valor de 'hecho subrepticio' que añade el prefijo ὑπό (cf. Villey 1992).

14 Se trata de algún 'signo de reconocimiento', es decir, objeto que permitiría el posterior reconocimiento de la identidad del niño, como ocurre frecuentemente en la comedia de Menandro (cf. por ej. Epitrépontes; ver también Eurípides Ion 1418 ss., pieza que tiene muchos motivos literarios que reaparecen en la comedia).

15 El empleo de dos adjetivos se reitera en vv. 221 y 249. Es rasgo estilístico. Parece ser que Ezequiel, que no menciona la canasta, hace que Moisés sea colocado a la orilla del río y no en el agua (cf. línea 31); de ahí que cambie la explicación del nombre (cf. Lanfranchi 2006: 138). Puede, empero, tratarse de una metonimia poética.

16 No explicita si por indicios externos o por deducción, al conocer el decreto de Faraón.

17 El adverbio ταχύ en posición final se reitera en vv. 26, 55, 116, 122 y 151; τάχος en v. 120. Según Lanfranchi (2006: 123) es de gusto euripideo, pero no indica ejemplos (en Medea 1182, Heraclidas 339, Hipólito 183, por ejemplo, aparece en posición inicial).

18 La forma jónico-poética σέθεν debe valer por dativo, como señala Kuiper, pues no parece tener sentido como genitivo de μισθόν visto por Wieneke y Lanfranchi (Lanfranchi 2006: 123). El verbo ἀποδίδωμι lleva acusativo y dativo (como genitivo de precio o como genitivo objetivo tampoco tiene sentido).

19 El señalar la etimología del nombre del personaje es frecuente en los prólogos de Eurípides; cf. Ion 74-75, Ifigenia entre los tauros 32-33, Helena 13-15, Fenicias 25-27, Troyanas 13-14, etc. Que el nombre sea revelado por el mismo personaje también ocurre en Eurípides Electra 34 ss., Orestes 23 ss., Heracles 26 ss., Helena 16 ss., Fenicias 12 (cf. Xanthakis-Karamanos 2001: 226). En Éxodo la mención del nombre se retrasa hasta 2: 10, cuando el niño es entregado a la hija de Faraón; pero Lanfranchi (2006: 123) observa que el adelantamiento que hace Ezequiel también se da en Filón (Moisés 1: 17-19) y en Josefo (Ant. judías 2: 228).

20 En Clemente los dos fragmentos forman una unidad y no habría entonces supresión de versos. El sujeto de "añade", en la frase introductoria, podría ser "Alejandro", que habría insertado textos de otros autores y podido luego retomar el prólogo de Ezequiel.

21 Lanfranchi (2006: 125) señala que el verbo, en voz activa, significa 'hacer relatos tradicionales'. Estos consistirían, quizás, no en la historia personal de Moisés, sino en la del pueblo hebreo. De todos modos, a ésta se refiere la frase siguiente.

22 Es decir, Moisés tuvo una formación judía.

23 Hay que entender que ocurre durante la adolescencia y que recibió una educación palaciega, que habría incluido diversas lenguas y ciencias según Filón, Vida de Moisés 1: 21-24. Puede aludir a la educación greco-helenística que recibían los judíos contemporáneos del autor; cf. Barclay (1996: 138).

24 'Ciclo' para Kuiper; 'ocasión' para Müller; 'curso' para Crimi.

25 Es decir, cuando alcanzó Moisés la edad adulta; cuarenta años, según Hechos 7: 23.

26 Josefo omite este episodio en Antigüedades judías 2: 254-255, pero Filón lo cuenta y justifica (Vida de Moisés 1: 34-43) como también Hechos 7: 24, alegando la violencia del egipcio y la defensa, por parte de Moisés, del oprimido. Jacobson (1981 b: 177), que encuentra paralelos con Edipo en Colono, compara a Moisés con Edipo exiliado por asesinato.

27 van der Horst (1984: 363) interpreta que la lección παρουμένους es dorismo de πηρόω.

28 Lanfranchi (2006: 142) señala entre las diferencias del texto con Éxodo, que Ezequiel no especifica que quienes pelean son hebreos. En realidad, συγγενεῖς puede ser entendido como aplicado a los dos que pelean, pero también en relación con Moisés: los tres son 'congéneres', de la misma nación. Por otra parte, Lanfranchi (p. 143) opina que la supuesta "ambigüedad" acerca de la nacionalidad de los que pelean es adrede para disimular que quien denuncia a Moisés es un hermano; esto contradice su opinión sobre el v. 55, donde acoge una enmienda que implica un sujeto indeterminado para la denuncia.

29 Ironía trágica: Moisés será juez y experto del pueblo judío, impuesto como tal por Dios.

30 Strugnell corrigió el verbo (corrección aceptada por Lanfranchi 2006: 127) porque interpreta que no hay sujeto (cf. v. 166). Sin embargo, puede ser el mismo sujeto que fue testigo del asesinato.

31 allotérmona: hápax. Éxodo 2: 22 dice ἐν γῇ ἀλλοτρίᾳ. Es 'Libia' (cf. v. 60), donde se encuentra en el momento de pronunciar el prólogo.

32 Didascalia habitual en el teatro: un personaje anuncia la entrada de otro/s. Las muchachas son las hijas de Ragüel o Jetro (cf. Éxodo 2: 16) y quizás componían el coro.

33 Precedido por la pregunta de Moisés sobre su identidad y la del lugar, este diálogo no está en el Éxodo. Responde a un uso frecuente de la tragedia (por ej. Sofocles, Edipo en Colono 1-2, Eurípides, Helena 459 s.), que lo hereda de la épica (Odisea 6: 194 ss.).

34 Sepfora es, quizás, la mujer cushita (es decir, etíope), mencionada en Números 12: 1 como esposa de Moisés.

35 Kuiper (1903: 174; cf. 1904: 91) duda de que Ezequiel sea alejandrino, porque no podría confundir Madián con Libia; pero los antiguos designaban 'Libia' a toda el África. El adjetivo pâsa 'toda' señala que Sepfora se refiere al continente. Luego particulariza en los etíopes. Madián, región en la que habitaron los descendientes de Madián, hijo de Abraham y de Khetura, parece haberse extendido al sur de Edom, entre el Mar Muerto y el golfo de Aqaba. Hoy no se incluye esa región en África, sino al norte de Arabia. Algunos textos (Habacuc 3: 7) ubican Madián en Etiopía o sugieren que había etíopes en Madián (cf. también Diodoro Sículo 3: 7,3 y 8,1). Hipólito, Crónica 230-1, ubica la ciudad de Madián en la costa oeste del Mar Rojo. Un cuadro sobre las diversas tradiciones aparece en Lanfranchi (2006: 155), para quien Ezequiel pudo preferir la versión 'etiópica' (sur de Egipto) como más apta para el imaginario de su público (tradición épica y trágica; origen etíope de Sepfora; expediciones ptolemaicas y literatura etiópica); cf. pp. 156-162. Frenkel (2001: 101) señala que la mención de Libia puede ser una alusión a Suplicantes de Ésquilo y propone que el coro de Exagogé, si existió, serían las hijas de Ragüel vestidas al modo libio.

36 El v. 60 es muy similar al fr. 411: 1 Radt de Misios de Sofocles, cuyo personaje Télefo también era un expósito: pudo influir en Ezequiel. Moisés es un egipcio para los madianitas. La posición final de xéne es frecuente en la tragedia.

37 Los griegos designaban Aithíopes, 'de rostro quemado', a todos los negros africanos. Su vínculo con Libia aparece ya en 2 Paralip. 12: 3, pero también se los ubica, más restringidamente, al sur de Egipto (Ezequiel 29: 10).

38 Quizás también llamada Madián (cf. 3 Reyes 11: 18). Lanfranchi (2006: 152) señala que quizás es la Modiana de Ptolomeo Geografía 6: 7, 2 y 27, asimilada fonéticamente.

39 Sobre el sacerdocio de Ragüel o Jetro, cf. Éxodo 2: 16, 3: 1. En 18: 14-27 Ragüel da consejos a Moisés, pero no es intérprete de sueños. En tanto intérprete pagano puede ser reminiscencia de figuras griegas clásicas, como Calcante (cf. Frenkel 2004: 5).

40 Quizás hermano de Sepfora (cf. Iobab en Números 10: 29). Para algunos era su novio (cf. Kohn 2002-3: 9; Fornaro 1982: 142). Su nombre puede estar inspirado en el del hijo de Kham y nieto de Noé, ancestro de los etíopes (Lanfranchi 2006: 166). Este fragmento debió de tener previamente alguna referencia a la ayuda que Moisés dio a sus cuñadas (Éxodo 2: 16-17), dado que Alejandro Polihístor menciona el "abrevar el ganado".

41 Atribución dada por Morel en 1589. Stephanus asigna el verso a Khus. En este caso, Khus citaría lo que Sepfora debería decirle a Moisés, aludiendo al mismo Khus como novio de ella.

42 El término eunétis aparece en compuestos en Sofocles (Ayante 501, homeunétis), en Eurípides (Andrómaca 908, xyneunétis) y, en su forma simple, en Apolonio de Rodas 4: 96, luego en Hipócrates, Opiano, Máximo, Fédimo, Nonno, Maneto, Constantino Porfirogénito, Nicetas Khoniates; es decir, es postclásico, tardío y bizantino. El matrimonio de Moisés con Sepfora sería exogámico o mixto, si bien ella desciende de Abraham, para el historiador Demetrio. Jacobson (1983: 34) supone un 'reconocimiento' de este parentesco en una escena perdida. En cambio, Trenczényi-Waldapfel (1952: 156) prefiere ver en esa boda una posición filosófica ecuménica; otros, una posición de apertura de los judíos helenísticos hacia los demás pueblos, lo cual destaca la injusticia de Faraón; cf. Gruen (1998: 129 s.), Collins (2000: 226), Lanfranchi (2006: 169).

43 Como el monte Sion, el Sinaí (u Horeb) representa un punto de contacto mítico entre cielo y tierra. La conexión de él con el trono de Dios se habría desarrollado en la mística judía tardía; cf. Halperin (1988) apud Lanfranchi (2006: 187-8), quien sugiere que quizás Ezequiel eligió ese monte a partir del ascenso de Moisés a él en Éxodo 24. La enmienda de Jacobson busca eludir la mención explícita del Sinaí. Algunos eruditos ven este ascenso a un monte como paradigma del ascenso místico del alma.

44 Phôta puede ser tanto 'hombre' cuanto 'luz'. Fossum (1995) interpreta que hay un juego adrede y que Ezequiel apunta a la 'luz' de la Gloria de Dios. Pero el v. 85 impide interpretar esto.

45 Sobre esta imagen, cf. 1/3 Reyes 22: 19, Isaías 6: 1, Ezequiel 1: 1 ss. La imagen del trono celestial es común en la literatura judeohelenística. Véanse por ejemplo el Testamento de Abraham, recensión A 11.4, Testamento de Leví II 5 ss., 1 Henoc 18: 8. Trono, diadema/corona y cetro son símbolos de realeza (cf. Salmos 44: 7, 110: 1-2, Esther 5: 2, 8: 4). Se trata éste de un sueño simbólico que anuncia a Moisés su futuro como profeta (cf. Deuteronomio 28; 29: 21 ss.; 30; 34: 10), jefe y legislador de los judíos (cf. Éxodo 17: 8-13, Éxodo 18, Números 25: 16, 31: 2). Heath (2007) propone el influjo de imágenes homéricas: Homero era bien conocido en el s. ii a.C. (se hicieron monedas con su imagen e incluso un templo), asimilado a Zeus; según la autora, Ezequiel estaría aludiendo a Homero como fuente de inspiración.

46 Cf. Éxodo 33: 21 y Deuteronomio 5: 31.

47 En cuanto a la forma καὶ αὐτὸς y otras similares (vv. 86, 88, 111, 118, 223), Snell advierte (p. 288) que así las mantiene porque las aportan los manuscritos, pero que han de entenderse como pronunciadas con crasis. Sobre la métrica del poema, cf. Snell (1966), Strugnell (1967).

48 Plural poético; cf. Sabiduría 18: 15; Ésquilo Euménides 229 etc.

49 El giro énerthe gaías, habitualmente referido al Hades, aparece en Homero (Odisea 11: 302) y en los trágicos con la forma gês (por ejemplo, Ésquilo, Persas 229). En adverbio exýperthe sólo se registra en Filoctetes 29 de Sofocles. Si se interpreta el pasaje como un 'gobierno del cosmos', Moisés sería divinizado y podría ser visto como un anuncio de Cristo. En este pasaje puede haber un eco de Deuteronomio 34: 1, donde Moisés contempla desde un monte la tierra prometida.

50 Sólo Dios puede contar los astros según Salmos 147: 4. Lanfranchi (2006: 177) señala que en 2 Henoc 40: 2-4 se dice, como aquí, que el patriarca contó las estrellas; observamos que, paradójicamente, dice "multitud innumerable de estrellas". El 'contar' puede ser un modo de decir que se percibe su inefable cantidad. Las estrellas pueden aludir al sueño de José (Génesis 37: 9). Sobre las estrellas como ejército, cf. Isaías 40: 26, donde la creación toda es el ejército de Dios.

51 Suegro de Moisés. En otras fuentes se llama Iotor. En Éxodo 18: 14-27 actúa como consejero de Moisés.

52 Como sigue llamándolo "extranjero", Kappelmacher (1924-5: 77) interpreta que esta escena precedía al fr. 5 y a la boda. Pero Moisés seguía siendo un extranjero para ellos.

53 Sobre la elección del verbo σημαίνω frente a μηνύω entre las variantes, Starobinski-Safran (1974: 222) destaca la importancia que tienen los signos (σημεῖα) anunciadores en Éxodo (cf. 4: 9, 17, etc.).

54 La enmienda atiende el valor postclásico del verbo ('elevar'), pero no se corresponde con la visión: en el sueño alguien grande sale del trono, se lo cede y se retira. Puede ser Faraón, que ya no regirá a los judíos. Bien dice Lanfranchi, a pesar de su enmienda, que hay que prestar atención a la interpretación del sueño (2006: 193). Pero para Lanfranchi (2006: 196) es Dios quien está en el trono y Moisés recibe otro según Éxodo 7: 1 "Te he dado como un dios a Faraón"; para esto necesita enmendar en 'levantarás un trono'. Van der Horst (1983) opina que hay desacuerdos entre el sueño y la interpretación y que esto se debería a que Ezequiel combina dos tradiciones sobre Moisés: como rey del universo y como gran profeta.

55 Dübner y Snell hacen esta frase una interrogación. Lanfranchi mantiene el signo pero dice que es una pregunta retórica, una "question apodictique" (2006: 177). En cuanto a ἆρα puede equivaler a ἄρα (cf. Bailly s.v. II). La falta de artículo en βροτῶν (como en v. 81) sugiere que no se trata de toda la humanidad. Sobre la misión de conducir al pueblo, cf. v. 224.

56 Εἰσθεάομαι es hápax.

57 Fórmulas similares en Ilíada 1: 70; Hesíodo, Teogonía 32, 38, Himnos órficos 25: 4-5; cf. Lanfranchi (2006: 179). Sobre las predicciones de Moisés, cf. Deuteronomio 31 y 33.

58 Acerca de los adverbios y giros que indican la inmediatez de un milagro (cf. v. 221), ellos reaparecen en el NT y son un tópos en la hagiografía: cf. Cavallero (2013). Lanfranchi (2006: 205) señala que ἄφνω es frecuente en la tragedia. Es cierto, pero no siempre acompaña a hechos asombrosos.

59 Para algunos intérpretes es un testimonio antiguo de la teología del λόγος, de un ser intermediario entre Dios y el mundo, hipóstasis de Dios. Cf. Filón, De los querubines 3 y 36; De la confusión de lenguas 95-97. Teniendo en cuenta el contexto siguiente, bien puede ser simplemente "palabra divina" en tanto la emite la voz de Dios; cf. Wieneke (1931: 77). Lanfranchi (2006: 213-4) observa que el giro no se halla en la Spt pero sí en escritos judeohelenísticos como 'obra creadora', 'leyes e instrucciones', pero coincide con otros autores en que, en Ezequiel, equivale a 'voz de Dios'.

60 Lanfranchi (2006: 207-8) ha observado la abundancia de usos de pronombres personales y posesivos de primera persona en el discurso de Dios (algunos en posición inicial enfática), que interpreta como un modo de destacar la intervención de Dios en la historia y su vínculo directo con el pueblo de Israel.

61 Explicitación de que Dios es voz en off, no actor visible en escena.

62 Horbury (1986) cuestiona el sentido de ἐμῶν δωρημάτων en v. 106; Jacobson había propuesto entender "dones hechos a mí" o enmendar ἐμῶν δὴ ῥημάτων en el sentido de 'mis palabras', es decir, las promesas de Dios. Pero defiende el entender "dones venidos de Mí", ya mencionados en línea 35; que los dones de Dios son privilegios nacionales aparece en Romanos 11: 29 y 9: 4; en 1 Clemente 31-32 y en Juan 4: 10, donde el don es la salvación misma. Las fuentes cristianas reflejan o continúan un uso diferenciado del 'don'. Los judíos en época greco-romana veían a Dios y al gobernante como 'benefactores', εὐεργέται. También Josefo emplea 'don' con sentido similar al de Ezequiel: la alianza es un don del Dios benefactor. Aparece asimismo en textos rabínicos. El léxico paulino sería desarrollo de esto. Para Horbury, en v. 106 Ezequiel tiene en mente Éxodo 32: 13, aunque el relato se basa en los capítulos 3 y 6. El uso de esta particularidad teológica judía demuestra que hay una tradición testimoniada por Ezequiel. Lanfranchi (2006: 209) remite, en apoyo de esto, a Éxodo 6: 3-5 "y me acordé de vuestra alianza".

63 Podría ciertamente entenderse δούλων ἐμῶν como 'mis esclavos' en el sentido de 'mis servidores' (así Lanfranchi 2006: 203); pero creemos que Ezequiel destaca que los egipcios tratan como esclavos al pueblo de Dios.

64 El adjetivo ἰσχνόφωνος aparece en Éxodo 4: 10; en cuanto a οὐκ εὔλογος, parece responder a una variante del texto bíblico.

65 "Tu parleras à moi" traduce Lanfranchi (2006: 203); sin embargo, nos parece que el sentido es que Dios dirá a Moisés lo que Aarón transmitirá a Faraón. Cf. Éxodo 7: 2, 9, 19, etc.

66 Indicación de utilería dramática. Sobre este aspecto en el caso de Eurípides, véase Manfredini (1998). En los versos siguientes se indica el movimiento escénico y también la reacción psicosomática del personaje.

67 Κολάστριαν es hápax.

68 Cf. Éxodo 4: 6. Allí se dice que parece nieve porque estaba leprosa; pero la Spt elude esta explicación.

69 Ποτάμιον, como τεράστιον en v. 94, no es ya diminutivo. Cf. Buck-Petersen 46-47, que enumeran las formas posibles de sufijos tardíos terminados en -ion no diminutivo.

70 El verso es muy similar al fr. 464 Nauck, atribuido a Ésquilo pero de fecha incierta.

71 Aceptamos πικρανῶ de los mss., como edita Dübner. Mras propuso πικράνω como "coniunctivus voluntativus". Otras enmiendas intentan salvar el problema métrico de la α breve (anapesto en segundo pie) pero, como señala Lanfranchi (2006: 224), hay futuros de verbos nasales con alfa larga.

72 El sujeto de estas acciones (llevar y prometer) es Dios; Moisés hablará en su nombre.

73 La dikhomenía o 'mitad del mes' designaba el momento aproximado de la luna llena. Cf. Arato, Fenómenos 737; Gémino, Introducción a los fenómenos 8:11 y 9:13-14.

74 Ezequiel parece vincular este término con el verbo παρέρχομαι, empleado en vv. 159 y 187, si bien la acción implica que Dios 'protege' a su pueblo, de modo que convergen las dos acepciones dadas al verbo hebreo correspondiente.

75 Lanfranchi (2006: 227) interpreta que se trata de un acusativo plural, hápax como complemento de ψαύω, pero bien puede ser un genitivo singular en sinécdoque. Cf., además, Éxodo 12: 22-23, donde se usa cuatro veces el singular θύραν.

76 La enmienda de Kuiper evita el hiato entre νυκτὶ y αἵματι; cabe la posibilidad de que Ezequiel no viera esto como una falla métrica; pero πρόσθε no rige dativo. Sobre el momento del día, cf. v. 178 y Éxodo 12: 6-8.

77 Se sobreentiende que las mujeres judías recibirán recompensas de las egipcias.

78 La lección de los códices violaría la métrica al incluir un espondeo en pie par. Puede haber correptio en κοσ- o una métrica más libre.

79 Las numerosas enmiendas a este verso se deben a razones métricas, porque falta al menos un pie en la lección de los códices.

80 La enmienda de Stephanus / Dübner respeta más la lección de los códices, donde parece haber habido haplografía de διοδο-; el verbo diodoiporéo es clásico.

81 Lanfranchi (2006: 239 s.) pone punto aquí, considerando que hay un salteo de versos y que las líneas siguientes suponen un verbo no conservado en la cita. El argumento es que el sacrificio de primogénitos no forma parte del rito de la Pascua. A nuestro modo de ver, Ezequiel ya concluyó la primera referencia a la Pascua (la anterior a la salida de Egipto, la noche del exterminio de los primogénitos), en la que Dios anuncia qué ocurrirá esa noche y que corresponde a Éxodo 12; y pasó a referirse a la consagración de los primogénitos, establecida en Éxodo 13. El problema del 'sacrificio' planteado por Lanfranchi surge de que Ezequiel utiliza el participio θύοντες (172) aludiendo al imperativo ἁγίασον μοι de Éxodo 13: 2 (podría haber escrito τὰπρωτότευκταζῷ' ἁγιάζοντες θεῷ, pero podría haber problemas métricos). Como la consagración se refiere a primogénitos de hombres y de animales, queda debilitada la extrañeza de Lanfranchi (p. 230) relativa al empleo deπαρθένοι para animales. En el v. 13, de todos modos, el texto bíblico vuelve a utilizar la forma ἁγιάσεις referida a los animales y luego especifica que el primogénito del asno será reemplazado por un cordero y que el primogénito del hombre quedará redimido. El verbo θύω, por otra parte, tiene una acepción metafórica (cf. Lampe s.v. A 3) que quizás ya esté presente aquí.

82 protóteuktos, hápax (LSJ).

83 Snell p. 297 señala "ante 175 expectes ἕκαστος et imperat.", es decir, una orden dada a "cada uno..." (de ahí la enmienda de algunos). Philippson explicita que el pasaje corresponde a "Dios".

84 Sobre las ofrendas, cf. Deuteronomio 16: 2, más que Éxodo 12: 3-5.

85 Respecto de este adjetivo, cf. Éxodo 29:1 y las variantes de 12: 5 (en este versículo la ofrenda es calificada como τέλειον, 'perfecta').

86 Lanfranchi (2006: 232) dice "le verbe manque de sujet", pero bien puede serlo el de διδοῖ.

87 Esto alude al pensamiento judeohelenístico y palestino que vincula la Pascua con los fenómenos celestes, dándole significación cósmica, como aniversario de la Creación. Cf. v. 153. Véanse Eusebio, Historia eclesiástica 7: 32.18 (que cita a Aristobulo) y Filón, Vida de Moisés 2: 222, De las leyes especiales 2: 151-2, Comentario a Éxodo 1: 9.

88 Snell atribuye al mensajero solamente el primer verso; el resto a un "Egipcio" (los vv. 204, 210-1, etc. identifican claramente al hablante con el partido egipcio). En tal caso, el v. 193 podría entenderse como una causal que responde a algo previo; y en el v. 194 habría que reponer un verbo contextual ('salió').

89 phalangikoí, hápax.

90 Aunque myriás suele ser empleado con el valor de 'infinito, indefinido', también equivale a 'diez mil', de modo que el ejército tendría un millón de soldados (cf. Jubileos 48: 14), número similar al de hebreos que salían (cf. Éxodo 12: 37). Pero como ocurrió en las Guerras Médicas en la relación persas-griegos, los hebreos tenían menos recursos, como los helenos. Además, contrasta el orden de batalla y el vigor egipcios (193-203) con el desorden natural y cansancio del pueblo en fuga (204-213).

91 La forma jónico-ática λεώς es empleada aquí para el pueblo o el ejército egipcio, mientras que para el pueblo hebreo se emplea siete veces λαός (vv. 4, 107, 112, 151, 154, 156, 163), voz propia de la lírica clásica y de la koiné. Ambas alternan en la tradición del género trágico, pero Ezequiel parece querer distinguir con ellas a los hebreos de los egipcios.

92 La lección de Gaisford es la de los códices o la más cercana (si es que éstos realmente aportan iota suscripta).

93 La enmienda no es necesaria; κόπος significa 'golpe', pero también 'pena, fatiga, esfuerzo' en Ésquilo, Sofocles, Eurípides, Aristófanes, Xenofonte, etc. Equivale al moderno shock.

94 Wieneke propuso trasladar el v. 209 antes del 207.

95 Es lógico que lo estuvieran si eran esclavos que huían; los hebreos habrían, luego, tomado armas de los egipcios ahogados. Pero hay tradiciones que los presentan armados ya antes de cruzar el Mar (depende de la interpretación de Éxodo 13: 18).

96 La enmienda de Strugnell evita el anapesto y entiende ἀποτείνομαι como 'dirigirse a'; pero no es necesaria si Ezequiel se toma 'libertades' métricas y si entendemos el 'disponerse hacia Dios' como dirigir el corazón y las manos hacia Él en oración.

97 El nombre de este lugar tiene muchas variantes ortográficas en los testimonios de la Spt.

98 Cf. Ésquilo, Persas 392.

99 La inmediatez de un milagro es un tópos que, si bien no está en este pasaje de Éxodo (es raro en el AT: se da 4 Reyes 2: 24 y en Éxodo 16: 14), es muy frecuente en el Nuevo Testamento y, sobre todo, lo será en la hagiografía posterior. Cf. Cavallero (2013). Ezequiel lo usa también en vv. 92 y 232 (ἄφνω).

100 La enmienda de Lanfranchi es innecesaria. Muchos eruditos han sospechado de la reiteración del adjetivo, pero no sólo parece ser rasgo estilístico de Ezequiel (quien insiste en ello; cf. vv. 234 y 237; véase también πάντων, πάντων, πάντα en vv. 264-6; ὥσπερ ἦν en 128 y 131), sino que el poeta continúa así una costumbre de la tragedia clásica. Para limitarnos a Persas, véanse numerosos ejemplos de vocablos reiterados cercanamente, más el uso de juegos etimológicos, homeoarcon, homeoteleuton y poliptoton, en nuestro estudio de la pieza, Cavallero (2007: 21-23).

101 ekmédomai, hápax.

102 Ya ocurrió el ocaso y es de noche. Lanfranchi (2006: 261) dice "En revanche, la nuit n'est pas encore arrivée lorsque Moïse scinde les eaux. Sinon, comment se ferait-il que le messager ait pu voir la scène?". El sol cayó (v. 217), se levantó una columna de nubes que seguramente oscureció más (v. 221-2) y cuando Moisés hace separar las aguas es de noche, pero esto no implica que el mensajero y los demás no puedan ver; de hecho, tanto hebreos cuanto egipcios podían avanzar; y si se hizo noche cerrada, la luminosidad del cielo (v. 234) permite que se vea el trance.

103 eiskýro, hápax.

104 La situación se invierte pero reaparece el mismo verbo de v. 211.

105 Cf. Ilíada 22: 158, donde πρόσθεν combinado con un verbo de 'huir' sobreentiende al enemigo. El acusativo χέρας no depende de ese adverbio, sino que es el objeto de φεύγωμεν.

106 El término ὕψιστος aplicado a Dios como designación oficial data del s. ii a.C.; cf. Hengel (1972: 314).

107 La lectura de los códices no es imposible, ni por el estilo léxicamente reiterativo de Ezequiel, ni por el sentido: se perdió el pasaje, es decir, la posibilidad de paso para huir.

108 Cf. Números 9: 18, 22; 10: 36. Puede haber influjo de Deuteronomio 34: 1-6, cuando Moisés divisa de lejos la tierra prometida.

109 Cf. Sabiduría 11: 7; Carta de Aristeas 115.

110 Cf. Éxodo 17: 1-7, Números 20: 11-12; Eurípides, Bacantes 704 s.

111 Lanfranchi (2006: 276) propone una enmienda (εὐερνά = εὐερνή, 'que crece bien') tomada de Filón Vida de Moisés 1: 188, fundado en que ἐρυμνός significa, en principio, 'fortificado' y no se aplica a árboles.

112 La enmienda buscar evitar el hiato; quizás Ezequiel, como en otros casos, no era 'clasicista' en estos aspectos.

113 Se podría entender 'además de estos vimos otro animal extraño'. El fragmento no permite saber si antes se mencionaron otros animales, aunque lo dicho es suficiente maravilla. Trencsényi-Waldapfel (1952) propone insertar aquí un pasaje sobre la serpiente, incluido en el Panarion de Epifanio y atribuido por algunos, a partir de Juan Scaliger, a Ezequiel, pero que Jacobson (1981c) atribuye a Metodio de Olimpia. La crítica en general reconoce en esta ave al fénix, que Ezequiel no menciona, símbolo del sol adorado en Heliópolis, ciudad donde la comunidad judía construyó un templo similar al de Jerusalén a mediados del s. ii a.C. Pero Morel, en su editio princeps, propuso que fuera el flamenco y Wacholder-Bowman (1985) proponen ver aquí un águila, sobre la base de Ezequiel 16: 10-13 y Éxodo 19: 4. La introducción del 'fénix' se debería a las 'palmeras', dado que ambos términos son homónimos en griego o a que un fénix habría guiado a los hebreos hasta el oasis, aunque los exploradores lo ven después; o a que es un presagio de la tierra prometida y se vincula con la aparición de un fénix en tiempos del éxodo (cf. Tácito, Anales 6: 28); o a que simboliza un resurgir del pueblo hebreo o su salvación final y eterna (sobre estas propuestas, cf. Lanfranchi 2006: 293 ss.). Frenkel (1999: 23) señala que el fénix no aparece en la Biblia (hay un error de interpretación en Job 19: 18) ni en escritos judíos posteriores, pero que su empleo por Ezequiel puede aludir a su complacencia por el templo de Heliópolis, en cuya consagración habría aparecido un fénix (cf. p. 26).

114 El giro οὐδέπω ὥρακέ, que generó cuestionamientos métricos y enmiendas, no parece inválido: la sílaba -πω, métricamente fuerte, no se abrevia y, por ser larga, no sufre elisión (cf. Koster III 2 y 8).

115 La forma aietós es épica y trágica, única registrada en inscripciones áticas; pero aetós tiene alfa larga y parece ser la lectura de todos los mss. Sobre la comparación y descripción, cf. Heródoto 2: 73 y Plinio, Historia natural 10: 3. Según el mito, el ave fénix muere y se regenera a partir de sus cenizas, cada quinientos años; se lo considera símbolo de la regeneración, purificación e inmortalidad.

116 Eustacio intercala aquí una glosa: σῶμα αὐτοῦ κέκαυται 'su cuerpo está ardiente', posiblemente por los colores de las plumas, pero también puede aludir al mito según el cual el fénix se quema por completo tras empollar durante tres días un huevo del cual renace.

117 miltókhros, -otos, hápax (Dimitrakos).

118 krokótinos, hápax según Dimitrakos; pero Lanfranchi (2006: 286) remite a una inscripción del s. iv a.C. y a un papiro del s. ii d.C.

119 kottós es una enmienda y sería neologismo en esta acepción (Dimitrakos p. 4074 acentúa kóttos); lo registra solamente Hesiquio. El clásico kóttos es 'pez de cabeza grande, palometa'. La lección de los mss. de Eusebio significa "semejante a deseos de lecho/nido". La propuesta de Lanfranchi significa "semejante a rayos del día"; más allá de la asociación del fénix con el gallo, se lo describe con cabeza radiante.

120 Sobre el canto del fénix cf. Tácito, Anales 6: 28; Lactancio, Ave fénix 45-50.

121 Sobre esta imagen del ave real escoltada por los demás pájaros, cf. Aquiles Tacio, Leucipa y Clitofonte 3: 25.5. Algunos críticos piensan que alude a Moisés como conductor sobresaliente; cf. Frenkel (1999: 27). Tras las citas incluidas por Eusebio, dice éste: "Y después de unas pocas cosas (dice) que alguien pregunta cómo los israelitas tenían armas, tras salir inermes. Pues afirmaron que tras andar un camino de tres días y después de hacer sacrificios, de nuevo se volverían atrás. Parece, en efecto, que los que no fueron sumergidos hicieron uso de las armas de aquéllos".

Bibliografía

Ediciones y traducciones

1. DüBNER, F. (1846). Christus patiens, Ezechieli et christianorum poetarum reliquiae dramaticae, en F. Wagner, Fragmenta Euripidis iterum edidit, perditorum tragicorum omnium nunc primum collegit F. Wagner. Paris: Didot; 3-7.         [ Links ]

2. FORNARO, P. (1982). La voce fuori scena. Saggio sull'Exagogê di Ezechiele. Torino: Giappichelli (apud Lanfranchi).         [ Links ]

3. JACOBSON, H. (1983). The Exagoge of Ezekiel. Cambridge: Cambridge University Press.         [ Links ]

4. KUIPER, K. (1900). "De Ezechiele poeta Judaeo". En Mnemosyne 28; 237-280 = Revue des études juives 46 (1903); 48-73, 161-177.         [ Links ]

5. KUIPER, K. (1903). "Le poète juif Ezéchiel". En Revue des études juives 46; 48-73, 161-177.         [ Links ]

6. KUIPER, K. (1904). "Ad Ezechielem poetam judaeum curae secundae". En Rivista di storia antica 8; 62-94.         [ Links ]

7. LANFRANCHI, P. (2006). L'Exagoge d'Ezéchiel le tragique. Introduction, texte et commentaire. Leiden: Brill.         [ Links ]

8. MRAS, K. (1944). "Ein Vorwort zur neuen Eusebiusausgabe (mit Ausblicken auf die spätere Gräcität)". En Rheinisches Museum 92; 217-235.         [ Links ]

9. PHILIPPSON, L. (1830). Ezechiel der jüdische Trauerspieldichter, Auszug aus Egypten, und Philo des ältern, Jerusalem, nach ihren Fragmenten herausgegeben, übersetzt und commentiert von L. M. Philippson. Berlin: List.         [ Links ]

10. SNELL, B. (1966). "Die Jamben in Ezechiels Moses-Drama". En Glotta 44; 25-32.         [ Links ]

11. SNELL, B. (1971). "Ezechiel Ἐξαγωγή", en Tragicorum Graecorum fragmenta, vol. 1. Göttingen: Vandenhoeck&Ruprecht; 288-301.

12. STRUGNELL, J. (1967). "Notes on the text and metre of Ezechiel the tragedian's Exagoge". En Harvard Theological Review 60; 449-457.         [ Links ]

13. WIENEKE, J. (1931). Ezechielis Judaei poetae Alexandrini fabulae quae inscribitur Ἐξαγωγή fragmenta. Münster.

Bibliografía citada

14. BARCLAY, J. (1996). Jews in the Mediterranean Diaspora. From Alexander to Trajan (323 BCE – 117 CE). Edinburgh: Clark (apud Lanfranchi).

15. BUCK, C. & PETERSEN, W. (1945). A reverse index of Greek nouns and adjectives. Chicago : University of Chicago Press.         [ Links ]

16. CAVALLERO, P. (2007). Ésquilo, Persas. Introducción, traducción y notas. Buenos Aires: Losada.         [ Links ]

17. CAVALLERO, P. (2013). "¿Una prueba de autoría? La inmediatez como tópos en Leoncio de Neápolis". En ΝέαῬώμη 10; 37-66.

18. COHEN, J. (1993). The origins and evolution of the Moses nativity story. Leiden - New York - Köln: Brill (apud Lanfranchi).         [ Links ]

19. COLLINS, J. (2000). Between Athens and Jerusalem. Jewish identity in the Hellenistic diaspora. Grands Rapids: Eerdmans (apud Lanfranchi).         [ Links ]

20. D'ANGELO, R. (1983). Fra trimetro e senario giambico. Ricerche di metrica greca e latina. Roma: Edizioni dell'Ateneo (apud Lanfranchi).         [ Links ]

21. FOSSUM, J. (1995). The image of the invisible God. Essays on the influence of Jewish mysticism on early Christology. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht (apud Lanfranchi).         [ Links ]

22. FRENKEL, D. (1999). "La presencia del ave Fénix en una tragedia helenística" (Ezequiel, Exagogé, vv. 254-66)". En Argos 23; 19-27.         [ Links ]

23. FRENKEL, D. (2001). "La Exagogé de Ezequiel: una tragedia de tema bíblico". En Circe 6; 97-110.         [ Links ]

24. FRENKEL, D. (2004). "La Exagogé de Ezequiel: una visión trágica de la salida de Egipto". Jornadas de Diálogos entre Literatura, Estética y Teología. Buenos Aires, UCA. Disponible en [URL: http://bibliotecadigital.uca.edu.ar/repositorio/ponencias/exagoge-ezequiel-tragica-salida-egipto.pdf].         [ Links ]

25. GRUEN, E. (1998). Heritage and Hellenism. The Reinvention of Jewish Tradition, University of California Press, Berkeley. Disponible en [URL: https://books.google.com.ar/books].         [ Links ]

26. HEATH, J. (2007). "Homer or Moses? A hellenistic perspective on Moses'throne vision in Ezekiel tragicus". En Journal of Jewish studies 58/1; 1-18.         [ Links ]

27. HENGEL, M. (1972). "Anonymität, Pseudepigraphie und 'literarische Falschung' in der jüdish-hellenistischen Literatur", Pseudoepigrapha I (Entretiens de la Fondation Hardt Nº 18). Genève: Fondation Hardt; 229-329.         [ Links ]

28. HORBURY, William (1986). "Ezechiel tragicus 106: δωρήματα". En Vetus Testamentum 36/1; 37-51. Disponible en [URL: https://play.google.com/books/reader?id=8bSJqNoH2bkC&printsec=frontcover&output=reader&hl=es&pg=GBS.PP7].

29. JACOBSON, H. (1977). "Ezekielos 12-13 (TrGF 128)". En American Journal of Philology 98/4; 415-416.         [ Links ]

30. JACOBSON, H. (1981). "Mysticism and Apocalyptic in Ezekiel the Tragedian". En Illinois Classical Studies 6; 272–293.

31. JACOBSON, H. (1981 b). "Two Studies on Ezekiel the Tragedian". En Greek, Roman and Byzantine Studies 22/2; 167–178.

32. JACOBSON, H. (1981 c). "Ezekiel the tragedian and the primeval serpent". En American Journal of Philology 102-103; 316-320.         [ Links ]

33. KAPPELMACHER, A. (1924-5). "Zur Tragödie der hellenistischen Zeit". En Wiener Studien 49; 69-86.         [ Links ]

34. KOHN, Th. (2002-3). "The tragedies of Ezechiel". En Greek, Roman, and Byzantine Studies 43 (2002/3); 5-12.         [ Links ]

35. LANFRANCHI, P. (2007). "Reminiscences of Ezekiel's Exagoge in Philo's De vita Moysi" en A. Graupner & M. Wolter. Moses in Biblical and extrabiblical traditions. Berlin: De Gruyter; 143-150.         [ Links ]

36. MAGNIN, Ch. (1848). "Christus patiens, Ezechieli et christianorum poetarum reliquiae dramaticae. Ex codicibus... instruxit F. Dübner". En Journal des Savants; 193-208.         [ Links ]

37. MANFREDINI, A. (1998). "Algunas cuestiones de utilería en Eurípides". En Argos 22; 117-129.         [ Links ]

38. STAROBINSKI-SAFRAN, E. (1974). "Un poète judéo-hellénistique: Ezéchiel le tragique". Museum Helveticum 31; 216-224.         [ Links ]

39. TARN, W.-GRIFFITH, G. (1966 [reimpr. 1978]). Helenistic civilization. London: Methuen.         [ Links ]

40. TRENCZÉNYI-WALDAPFEL, I. (1952). "Une tragédie grecque à sujet biblique". En Acta orientalia Academiae scientiarum Hungaricae 2; 143-164.         [ Links ]

41. VILLEY, L. (1992). Soumission. Thème et variations aux temps apostoliques. La fonction d'une préposition, ὑπό. Paris : Beauchesne.

42. VOGT, A. (1931). "Études sur le théâtre byzantin". En Byzantion 6; 37-74.         [ Links ]

43. WACHOLDER, B.-BOWMAN, S. (1985). "Ezechielus the dramatist and Ezekiel the Prophet: is the mysterious ζῶον in the Ἐξαγωγή a phoenix?". En Harvard theological review 78; 253-277.

44. XANTHAKIS-KARAMANOS, G. (2001). "The Exagoge of Ezekiel and fifth-century tragedy. Similarities of theme and concept", en B. Zimmermann (éd.), Rezeption des antiken Dramas auf der Bühne und in der Literatur (Beiträge zum antiken Drama und seiner Rezeption 10), Stuttgart-Weimar, Metzler, 223-239 (apud Lanfranchi).         [ Links ]

Recibido: 02-06-2015
Evaluado: 07-06-2015
Aceptado: 07-06-2015

Creative Commons License All the contents of this journal, except where otherwise noted, is licensed under a Creative Commons Attribution License